بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش سعی بر آن شده است تا با مطالعه عاملها و روندهای اثر گذار بر پراکنش فضایی سکونتگاههای روستایی شهرستان سنندج، الگوی پراکندگی آنها مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش از نوع کاربردی است که با تکیه بر شیوه توصیفی- تحلیلی، نقش عوامل طبیعی در پراکنش و استقرار سکونتگاههای روستایی شهرستان سنندج را مورد ارزیابی قرار داده است.
برای این منظور پس از تهیه لایههای اطلاعاتی به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS و با استفاده از روشهای آماری استباطی اسپیرمن رتبهای و پیرسون ارتباط بین عوامل طبیعی و نظام استقرار سکونتگاههای روستایی شهرستان سنندج مورد ارزیابی قرار گرفته شده است. نتایج حاصل از این تحقیق بیانگر همبستگی زیاد از نوع معکوس ناقص بین پراکنش سکونتگاهها با عامل شیب، ارتفاع و فاصله از رودخانه میباشد. میزان همبستگی پراکنش سکونتگاهها با عوامل اقلیمی متوسط، و همبستگی آن با جهات شیب خیلی کم میباشد.
مقدمه
جمعیت و شهر به عنوان یکی از عناصر بنیادی در برنامههای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی محسوب میشود. بر این اساس آگاهی از وضعیت جمعیت و شناخت ساختار، ابعاد و گستردگی فضایی آن از ابزارهای مهم تصمیمگیری و برنامهریزی به شمار میرود
توانمندی محیطی بستر الگوهای استقرار سکونتگاههای انسانی را در فضاهای جغرافیایی فراهم میآورد و ساختار فضایی هر مکان تجلی کنش متقابل بین جامعه انسانی و محیط فیزیکی پیرامون آن است
ممکن است در گذر زمان عوامل طبیعی اهمیت خود را از دست بدهند و یا بعضی دیگر دارای اهمیت شوند همچنین ممکن است ضروریات جدید باعث تغییرات و سازماندهی مجدد این عوامل گردد
مکانگزینی و پراکنش سکونتگاههای روستایی،غالباً متأثر از عوامل مختلفی از جمله عوامل طبیعی، اقتصادی، اجتماعی و نیز انگیزههای سیاسی اداری میباشند؟ بررسی ادبیات موجود نشان می- دهد، در بین شرایط و عوامل طبیعی مؤثر در استقرار و پراکنش سکونتگاههای روستایی میتوان به مؤلفههایی همچون عوامل زمین- شناختی، توپوگرافی و ناهمواری، جنس و کیفیت خاک، پوششگیاهی، منابع آب و اقلیم اشاره کرد
استقرار جوامع انسانی در سطح زمین همواره در جهت دستیابی به حداکثر منابع طبیعی مانند منابع آبی، پوششگیاهی مناسب و دسترسی به زمین قابل کشت صورت گرفته است. بیشک این تلاش بر پایه اصولی است که امروزه به علم مکانیابی تعبیر میشود
اما در پارهای از موارد عوامل طبیعی سبب محدودیتهایی شده است به همین دلیل میتوان گفت اغلب مهاجرتها در نواحی روستایی، عکسالعمل طبیعی روستائیان به شرایط نامطلوب زیستی است
با توجه به موارد مذکور، در این پژوهش سعی بر آن است تا با مطالعه بر عاملها و روندهای اثر گذار بر پراکنش فضایی سکونتگاههای روستایی شهرستان سنندج، الگوی پراکندگی آنها مورد بررسی قرار گیرد. در مورد موضوع مورد مطالعه تحقیقات زیادی صورت گرفته است در زیر به برخی از آنها اشاره شده است:
استعلاجی و جعفری - 1393 - نقش عوامل طبیعی در آرایش فضایی سکونتگاههای روستایی شهرستان ماهنشان را بررسی کردهاند. نتایج تحقیقات آنها بیانگر این است که بین عاملهای محیطی - ارتفاع و شیب - و پراکندگی سکونتگاهها همبستگی معکوس ناقص و بین نوع اقلیم و استقرار سکونتگاهها همبستگی مستقیم وجود دارد.
صیدایی و آوارگانی - 1389 - الگوی فضایی استقرار سکونتگاههای روستایی استان چهارمحال و بختیاری رو مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که الگوی استقرار فضایی بیش از هر چیزی تحت تاثیر عوامل طبیعی - ناهمواری، اقلیم و رودخانه - و همچنین عوامل انسانی - ساختار و سازمان اجتماعی ایلات و عشایر و مالکیت آنها - و در مواردی تحت تاثیر ترکیبی چند عمل، سازمان گرفتهاند و الگوی پراکنش آنها عمدتا از نوع خطی است.
غلامیراد و شریعتپناهی - 1392 - ، جایگاه عوامل طبیعی در استقرار سکونتگاههایی روستایی استان کرمانشاه را با استفاده از روش AHP مورد ارزیابی قرار دادهاند. برای این منظور، 8 عامل طبیعی شامل رودخانههای اصلی، گسل، عناصر اقلیمی از جمله بارش، تبخیر، دما، ارتفاع، شیب، لیتولوژی، بعنوان عوامل موثر در مکانیابی سکونتگاهها انتخاب شده است و پس از ارزشگذاری هر کدام از لایهها، از طریق GIS همپوشانی لایهها صورت گرفته است.
نتایج تحقیق بیانگر این است بیشتر روستاها در مناطق مناسب قرارد دارند و تنها 2/9 در مناطق نامناسب واقع شدهاند. موسوی و همکاران - 1392 - نقش عوامل طبیعی در توزیع جغرافیایی جمعیت و سکونتگاههای شهری را با استفاده از GIS و Geoda بررسی کردند. نتایج بررسی آنها نشان داده است که بیشترین میزان جمعیت در این استان در ارتفاع 1000 تا 1400 متر قرار دارند و عامل آب و هوا و نزدیکی به رودخانه بیشترین تاثیر را در پراکندگی جمعیت شهری استان داشتهاند. با توجه به موارد مذکور، هدف از تحقیق حاضر ارزیابی نقش عوامل طبیعی در استقرار فضایی سکونتگاههای روستایی شهرستان سنندج میباشد.
منطقه مورد مطالعه: شهرستان سنندج از نظر موقعیت ریاضی در بین طول جغرافیایی شرقی 46° 25´ 04 تا 47 ° 19´ 50 و عرض جغرافیایی شمالی 35° 7´ 15 تا 35° 45´ 5 قرارگرفته است - شکل. - 1 ازنظر تقسیمات سیاسی جزء استان کردستان بوده که در اطراف آن شهرستانهای دیواندره در شمال، مریوان در غرب، کامیاران در جنوب و دهگلان در شرق آن قرار دارند. از نظر مورفولوژی چشمانداز منطقه را واحد کوهستان دربرگرفته است. و از نظر تقسیمات زمینشناسی شهرستان سنندج در زون اسفندقه-مریوان قرار دارد که این زون جزء ناآرامترین زونهای ایران محسوب میشود - درویش زاده، . - 1370 از نظر اقلیمی شهرستان سنندج، جزء مناطق سردسیری و کوهستانی محسوب میشود که دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل است.
شکل :1 نقشه موقعیت منطقه مورد مطالعه
