بخشی از مقاله
چکیده
»ظاهر و باطن« یا »معنا و صورت« را می توان دو مرتبه مهم از هر آنچه در عالم موجود است، دانست. معماری و اثر معماری نیز صورتی است که در باطن خود دارای حقیقت و معنا می باشد و مخاطب در مواجهه با اثر معماری، معنا و مفهوم مستتر در صورت را درک و دریافت می نماید. ارتباط صورت و معنا در معماری و مراتبی از معنا که در معماری بروز و ظهور می یابد؛ متفاوت و متنوع بوده و مخاطب با توجه به جهان بینی و همچنین قدرت ادراک خود، مرتبه یا مراتبی از معنا را در می یابد. انتقال معانی از طریق صور محسوس، در حوزه های مختلفی نظیر؛ ادبیات، فلسفه و هنر با روش ها و ابزارهای گوناگون صورت می پذیرد. برخی از این روش ها قابل تعمیم و تشخیص در معماری نیز می باشند. هدف از این پژوهش تبیین نقش معنا و روش های انتقال معانی در حوزه های مختلف و بررسی نحوه کاربرد آنها در معماری با تأکید ویژه بر تمثیل، به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای بیان معنا، می باشد. پرسش های اصلی پژوهش عبارتند از؛
- روش های مختلف بیان مفاهیم و معانی کدامند؟
- مهمترین روش های بیان معنا چگونه در معماری کاربرد می یابند؟
- نقش و کاربرد تمثیل در طراحی معماری چیست؟
نتایج این تحقیق که به روش توصیفی، تحلیلی و با رویکرد کیفی انجام گرفته است نشان می دهد؛ بیان معانی و مفاهیم در سطوح و مراتب مختلفی انجام می گیرد. در معماری نیز معانی به اشکال و صور مختلف و با روش های متنوع تجلی می یابند. یکی از مهمترین روشها استفاده از زبان تمثیل می باشد. این ابزار علاوه بر ایجاد تصویری عینی - مادی - ، تصویری ذهنی از مفاهیم نیز در اندیشه مخاطب ایجاد می نماید و سبب ادراک بهتر معنا، توسط فرد می گردد.
واژه های کلیدی: معنا، صورت، تمثیل، نماد
مقدمه
هر پدیده ای در عالم، ظاهر و باطنی دارد. معماری و اثر معماری نیز به مثابه صورتی مصنوع، محتوی معنایی است که در دنیای محسوس، به شکل اثر معماری نمود می یابد. به عبارتی اثر معماری واجد معنایی غیر صوری است که بنا یا صورت، با ابزار و واسطه هایی، سعی در بیان آنها یا ارجاع به آنها دارد.
البته باید گفت که جهان بینی و فرهنگ های مختلف، مراتب متفاوتی از معنا را مد نظر داشته، درمی یابند. مثلا جهان بینی مادی بیشتر اشاره به معنا و مفهوم مادی آثار و اشکال دارد، حال آنکه در جهان بینی توحیدی علاوه بر معنای مادی، مراتب دیگری از معنا مدنظر قرار می گیرد و آثار و اشکال در صدد بیان معنای غایی، بر مبنای معرفت معنوی و توحیدی می باشند.
ابزار ها، روش ها و رویکرد های تبدیل حقایق معقول؛ به صور، اشکال و نمودهای محسوس متنوع و متفاوت می باشد. " تمثیل" به عنوان یکی از مهمترین روش ها، در شعر، ادبیات، هنر و معماری به کار می رود. این مقاله در صدد است با معرفی انواع روش های معرف و مبیّن معنا، به تبیین امکان و چگونگی کاربرد ”تمثیل” در معماری بپردازد.
معنا
بسیاری از مخاطبان در مواجه با صورت و ظاهر آثار و پدیده ها، در صدد شناخت بن مایه های شکل دهنده اثر یا اندیشه های مستتر در آن می باشند. یعنی در پی معنا و مفهوم نهفته در آن که از مرزهای اندیشه طراحان و ایجاد کنندگان گذشته و درکالبد نمود یافته است. بازخوانی و شناخت این معنا و یافتن ردپای اندیشه و رمز و راز نهفته در صورت ها، بر عهده مخاطب و بیننده و وابسته به توان بصری، تلاش ذهنی و میزان قدرت ادراک مخاطب است. هنرمند و ایجاد کننده اثر نیز، با ابزارهای مادی متکی و برگرفته از جهان طبیعی و علمی، ایده های غیر مادی و معنایی را، در وجه کالبدی و صورتی مادی بیان می کند، در واقع وی طی یک فرآیند با واسطه ها و ابزارهایی، سعی در ارجاع بیننده و مخاطب به بن مایه ها و اندیشه های بیان گرِ حقیقت و معنای نهفته در اثر را دارد.
حال اگر معنای نهفته در اثر، متعالی و دارای بن مایه های محکم و پایدار و بیان گر حقیقتی برتر متصل به عالم بالا باشند، آنگاه محصول و صورت مادی، در ورای مکان و زمان ماندگار خواهد بود، در غیر این صورت، کالبد و اثر مادی، اشاره به چیزی فراتر از خودِ ماده نخواهد داشت و به عبارتی از معنا و معنویت تهی خواهد بود.
اهمیت حضور و وجود معنا در معماری در توصیفات ارائه شده از آن قابل برداشت است، چرا که تعریف معماری، مجرد از معنا نمی باشد و در توصیف ویژگیهای معماری هر نژاد و قومی نیز می توان سطوح مختلف معنا - معانی متعالی یا غیر متعالی - را جستجو کرده و دریافت. در بسیاری از این تعاریف بیان خلاقانه و رمز گونه معانی سبب غنای بیشتر و کیفیت بخشی به معماری دانسته شده است. "معماری در وجه نهایی، سخن انتزاعی تدوین شده ای است که درونش مفهوم ها و اندیشه ها و فرهنگ ها و ارزش هایی به رمز جلوه گر می شوند. آن گاه که این جلوه گری تحقق یابد، زمینه های دریافت و شناخت معماری آماده می شوند ." - فلامکی، - 108 :1381 "... معماری در پی بیان و برانگیختن حس عمیق معانی ازلی تعالی معنوی و وحدت کل موجودات عالم در بیننده است." - اردلان، - 16: 1374پر واضح است که پس از ظهور اسلام، معنا در معماری بر مبنای جهان بینی توحیدی استوار گشته و عمق و تعالی بیشتری یافته است. نوع نگاه به عوامل مادی و معنایی در هماهنگی با یکدیگر از جمله مهمترین رویکردها و روش ها در شکل گیری معماری ایرانی بوده است."سیطره معنویت، اتحاد زیبایی و سودمندی، یکپارچگی، هماهنگی با محیط، شناخت عمیق مصالح، خلق معماری بر پایه کیهان شناسی مقدس و دانش مقدس، آمادگی برای پذیرش تغییر نیازها و تغییر شرایط و در همان حال وفادار ماندن به حقیقتی ازلی در همه دوره های معماری اسلامی ایران و به نحوی در ایران قبل از اسلام منعکس است." - نصر، - 49 :1374
برخی از اندیشمندان غربی نظیر کریستین نوربرگ شولتز نیز، در تعریف معماری، اشارات مستقیم و غیر مستقیم به معنا داشته اند. شولتز معنای به کاررفته در هر یک از دوره ها و سبک های تاریخی معماری، را در عوامل مختلفی همچون؛ چگونگی ارتباط انسان و بنا با خدا، تعامل بنا با محیط و ... تبیین نموده است. - شولتز، - 1387
روش های بیان معنا
از تأمل در باب معنا، می توان دریافت که؛ معنا در مراتب مختلف خود امری مربوط به عالم ذهن و ادراکات بوده، برای بیان شدن و قابل درک و محسوس گردیدن، نیازمند واسطه هایی است. برخی از این ابزار ها که برای ملموس ساختن حقایق برتر در عالم واقعیت و بیان معنا در حوزه های مختلف نظیر؛ ادبیات، شعر، هنرهای تجسمی، معماری و ... به کار می روند عبارتند از؛ نشانه - sign - ، آیه، نماد یا سمبل - symbol - و ...که همگی سعی در بیان معنا در حوزه ای از حوزه های عین، نظیر سخن یا کالبد، دارند. در ادامه به ارائه خلاصه ای از مفاهیم معرف معنا و مقایسه آنها پرداخته می شود.
نشانه - sign -
نشانه که امری قرادادی و اجتماعی می باشد به خودی خود فاقد اعتبار بوده و برای اشاره به شیء و مفهومی غیر از خود به کار می رود. نشانه ها غالبا دارای معنای روشن، صریح و واحد می باشند. از مهمترین انواع نشانه ها می توان به موارد زیر اشاره نمود:
تصویری: مشابهت شکلی دال و مدلول - عکس و صاحب عکس - نمایه ای: رابطه علی بین دال و مدلول - رابطه آتش و دود - وصفی: قرارداد در رابطه دال و مدلول - لغات السنه مختلف - - احمدی، - 1372
آیه
آیه یا آیت که به معنای نشانه و آثار الهی است برای اشاره به مفاهیم و بواطن معنوی و خالق غیر مادی به کار می رود. آیه ،چه به عنوان لفظی قرآنی و چه به عنوان نشانه ای طبیعی، اگرچه خود حاوی معنا است لیکن در پی تجلی بخشیدن به حقیقتی برتر می باشد. در مجموع می توان گفت آیه شیء و مفهومی "مادی" برای متبادر کردن شیء و مفهومی معنوی است.
کل خلقت، آیات الهی است و قرآن اشاره به آیه بودن پدیده های طبیعی و مربوط به حیاط انسان و دعوت به تفکر و تعمق، به منظور دریافت معنا و باطن و در نهایت "هدایت" می نماید. - نقی زاده و همکار، - 24 :1379
سمبل
سمبل در لغت به معنای "نمود، ظاهر کننده، نماینده" - دهخدا، - 22731 :1377 اشاره به چیز دیگر به علت همبستگی، ارتباط و یا قرارداد دارد. همچنین سمبل علامت مرئی برای چیزی غیر مرئی از قبیل یک مفهوم یا آیین - شیر سمبل شجاعت، صلیب سمبل مسیحیت - و همینطور علامت اختیاری یا قراردادی برای نمایاندن اعمال، کمیت ها، کیفیت ها و ... به صورت نوشته یا نقش - صدا ها، فواصل ..... - است. - نقی زاده و همکار، - 24 :1379
نماد
نماد نیز امری وضعی و قراردادی نیست، بلکه امری حقیقی و وجودی است - نماد حقیقت، راه به بی نهایت - . از نظر نصر "نماد بازتابی از یک واقعیت مربوط به مرتبه ای بالاتر از وجود در مرتبه ای پایین تر" - نصر، 1375، - 51 از نظر غزالی"هر انچه در طبیعت وجود دارد نماد و نشانه از چیزی است که در عالم عالیتر وجود دارد..." - نقی زاده و همکار، 1379، - 22
بدین ترتیب می توان دریافت که؛ از نظر حکمای الهی، نماد مطابق آیه می باشد. در جهان بینی توحیدی، نماد دارای معنای مادی و همچنین دارای بطن و مراتب معنا است و در جهان بینی مادی، نماد در حد "علامت و نشانه" تنزل می یابد.
