بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر بر اساس بررسی نقش مؤلفه معنا در ایجاد حس مکان مجتمعهای مسکونی میباشد. مجتمعهای مسکونی، گونهای از انبوهسازی مسکن هستند که تأثیر بسزایی بر رفتار ساکنین و افراد جامعه دارند. حس مکان از مهمترین راهکارهای ارتقای کیفیتبخشی به فضای معماری است که برگرفته از مجموعه برداشتها و تصورات ذهنی افراد از آن مکان و یا تعاملات اجتماعی است و فقدان آن یکی از اساسیترین عواملی است که باعث ناهنجاریهای اجتماعی مختلف میشود. در این پژوهش تلاش میشود تا با بررسی شاخصهای معنا از طریق تجربیات و تصویرهای ذهنی افراد در کنار ساختار فیزیکی و فعالیتهای آنها با شکلگیری حس مکان در مجموعه به تبیین الگوی طراحی معماری مناسب برای این مجتمعها پرداخته و در نهایت موجب ارتقای کیفیت فضایی در مجتمعهای مسکونی شود. برای این منظور، چند پروژه موفق داخلی به صورت تصادفی انتخاب شدهاند. روش تحقیق این پژوهش، توصیفی-تحلیلی بوده و به روش استدلال قیاسی، مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد. در نهایت، الگوهای طراحی معماری برای مجتمعهای مسکونی با تأثیر مؤلفه معنا در حس مکان در سه حوزه تصویرذهنی، فعالیتها و ساختار مکان، تدوین خواهد شد.
واژگان کلیدی: مؤلفه معنا، حس مکان، مجتمعهای مسکونی، کیفیت، الگوی طراحی معماری
.1 مقدمه
سکونت، بیانگر برقراری پیوندی پر معنا بین انسان و محیطی مفروض می باشد که این پیوند از تلاش برای هویت یافتن یعنی به مکانی احساس تعلق داشتن ناشی گردیده است - شولتز، . - 38 :1381 در دوره هایی مسکن به عنوان ماشین زندگی - لوکوربوزیه - یا مکان رفع حجاب ها - میس وندروهه - و... مطرح می گردید. در زمانی دیگر، مسکن به عنوان سکنی گزیدن و سکونت همراه با تفکر مطرح گردید - آقاصفری، . - 68 :1389 هنگامی که صحبت از مسکن می شود، منظور سطح وسیع تری از خانه است که شامل یک سیستم دسته جمعی می گردد و آن مجموعه ای از خانه، مراکز آموزشی، مغازه های اولیه، تأسیسات وابسته و مورد نیاز خانه هاست که در واحدهای شهری، مطرح می گردند - شفقی، . - 65 :1380 مسکن، به عنوان عرصه اصلی زندگی انسان، امروزه با مشکلات عدیده ای روبروست که ناشی از بی توجهی به کیفیت محیط است.
از طرفی مکان، فضای دارای معنا است، به همین دلیل مکان را قسمتی از فضا که به وسیله روابط اجتماعی مشخص میشود، تعریف می کنند. بدین ترتیب واقعیت یک مکان، همواره پذیرای آن است که تعریف خود را در دل یک فرآیند اجتماعی جای دهد - Logan & . - Molotch, 1987: 47 مکان، فضایی است که برای فرد یا گروهی از مردم، واجد معنی باشد . - Harrison & Dourish, 1996: 6 - بنابراین با توجه به مفهوم مکان و معانی متمرکز در آن که به واسطه حضور و تجربه انسان درک می شوند، مفاهیم گوناگونی را در رابطه با پیوند میان انسان با مکان، می توان مورد توجه قرار داد که یکی از آنها مفهوم حس مکان است که از عوامل مؤثر در ارتقای کیفیت زندگی نیز است. حس مکان یک مفهوم ناملموس و غیرعینی از پیوند عاطفی مردم با مکان است که از طریق تجارب محیطی پیونددهنده آنها با پیرامونشان، ایجاد میگردد . - Relph, 1976: 4 - حس مکان از مهمترین مفاهیم کیفیتبخشی به فضای معماری است که پس از ادراک و قضاوت نسبت به محیط خاص، در فرد به وجود میآید و یکی از مؤثرترین مؤلفه های اصلی شاخصههای ارزیابی کالبدی-فضایی و از عوامل مؤثر در کیفیت معنایی فضای معماری، است . - Relph, 1976 - حس مکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کم و بیش آگاهانه آنها از محیط خود است که شخص را در ارتباطی درونی با محیط قرار می دهد، به طوری که فهم و احساس فرد با زمینه معنایی محیط پیوند خورده و یکپارچه می شود. این حس عاملی است که موجب تبدیل یک فضا به مکانی با خصوصیات حسی و رفتاری ویژه برای افراد خاص می گردد - فلاحت، . - 57 :1385
.2 پرسش تحقیق
- چه الگوهایی از کالبد معماری میتواند در مجتمعهای مسکونی در ارتقای حس مکان با تأکید بر مؤلفه معنا، مؤثر باشد؟
3. اهداف تحقیق
- ارائه راهکارهای کالبدی معماری بر پایه مؤلفه معنا به منظور ارتقای کیفیت محیطهای مسکونی با تقویت حس مکان
.4 ادبیات تحقیق
.4.1 پیشینه تحقیق
از دهه 1970میلادی، مفهوم »حس مکان« و شناخت نحوه ادراک، تجربه و تعلق مردم به مکان از موضوعات موردتوجه بسیاری از پژوهشگران و نظریه پردازان رشته های مختلف علمی مانند جغرافیا، علوم اجتماعی و روانشناسی، معماری و... بوده است. در این راستا، نتایج مطالعات و تحقیقات مبین بسط تفسیرهای متعدد و فهم گوناگون از موضوع حس مکان است. در واقع، مفهوم حس مکان، غالبا مبهم و بسیار جدل برانگیز است. در این بخش به چند نمونه از مقالات و پژوهش های داخلی انجام شده در این زمینه اشاره می شود.
- دکتر محمدصادق فلاحت در مقاله ای با عنوان »نقش طرح کالبدی در حس مکان مسجد« به بررسی حس مردم نسبت به مساجد معاصر ساخته شده با طرح های کالبدی مختلف می پردازد - فلاحت، . - 35 :1384
- دکتر فلاحت در مقاله ای دیگر با عنوان »مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده آن«، در ابتدا به معنای حس مکان و مفهوم آن از دیدگاه های مختلف پرداخته و سطوح مختلف و عوامل شکل دهنده آن را بیان می کند و در نهایت مدلی برای نشان دادن چگونگی تأثیرات این عوامل ارائه می کند - فلاحت، . - 57 :1385
- سید مازیار مظلومی، در مقاله خود با عنوان »تأثیرپذیری ابعاد حس مکان از ادراکات ذهنی در محله های مسکونی شهری«، به ارائه شاخص ها و معیارهای ارزیابی کیفیت ادراکات و تصورات ذهنی شهروندان و نیز ارائه مدل تحلیلی تأثیرسنجی ابعاد مؤلفه های حس مکان از عوامل ذهنی در محیط محله های مسکونی شهری پرداخته است - مظلومی، . - 131 : 1389
- دکتر فلاحت و مهندس سمیرا نوحی در مقالهای با عنوان »ماهیت نشانه ها و نقش آن در ارتقای حس مکان فضای معماری«، به بررسی نقش نشانه ها در ادراک مفاهیم معنایی و نقش آن در ارتقای حس مکان می پردازد - فلاحت و نوحی، . - 17 :1391
- شکوفه میرزایی و دیگر همکارانش در مقاله »معنا در مکان و آفرینش هویت؛ - نمونه موردی: بازار کرمانشاه - « ضمن اشاره مختصر به عوامل به وجودآورنده معنا در مکان، به ارائه مفاهیمی چون مکان، هویت و هویت ملی و خاطره پرداخته است - میرزایی و همکاران، . - 1391
- حسین کاشی و ناصر بنیادی در مقاله »تبیین مدل هویت مکان-حس مکان و بررسی عناصر و ابعاد مختلف آن - نمونه موردی: پیاده راه شهر ری - با هدف بازیابی و معرفی نقش هر یک از عناصر و اجزای تشکیلدهنده هویت و حس مکان، بر پایه مرور متون و اسناد مرتبط در این زمینه، به بررسی آرا و نظرات صاحبنظران پرداخته است - کاشی و بنیادی، . - 43 : 1392
- فرزانه حسینی و دیگر همکارانش در مقاله ای با عنوان »بررسی مؤلفه های سازنده حس مکان در محیط های روستایی«، در دو بخش مبانی نظری در باب حس مکان از دیدگاه های صاحبنظران مختلف و بررسی مدل های ارائه شده در خصوص مؤلفه های سازنده حس مکان از دیدگاه آنان و در بخش نهایی به ارائه مدلی از مؤلفه های سازنده حس مکان در محیط روستایی پرداخته است - حسینی و همکاران، . - 1393
- علی اکبر حیدری و همکاران در مقاله »ارائه مدلی برای تبیین پارامترهای تأثیرگذار در معنای مکان در محیط های آموزشی - نمونه موردی: مقایسه معنای مکان در دانشکده معماری و غیر معماری - « به دنبال ارائه مدلی است که به واسطه آن پارامترهای تاثیرگذار در معنای مکان در محیط های آموزشی را تبیین کند و به این نتیجه رسید که عوامل سازنده معنای مکان در یک محیط برای افراد مختلف به فراخور شیوه ادراک، کارکردهای مورد نیاز و نحوه تجربه عناصر آن محیط و نیز نوع نگاه آنها به قابلیت های آن متفاوت است - حیدری و همکاران، . - 59-58 :1393
.2,4 چارچوب نظری تحقیق
.1,2,4 مکان و حس مکان
در رویکرد روانشناسی محیطی، مکان، بخشی از محیط جغرافیایی است که تابع ویژگی های ذهنی و معنایی فرد است که به واسطه تجربه ادراکی او در فرآیندی شامل مرحله ادراک، شناخت و احساس معنا می یابد و به فرآیند شناختی، عاطفی و رفتاری در فرد می انجامد. لذا محیط انسان ساخت، در هر مرحله با توجه به میزان و شدت ادراک، شناخت و احساس دارای معانی مختلف می شود - Gifford et al, 2002 به نقل از لک و غلامپور، . - 40 :1394 مکان ها، ذاتا پایگاه های معنایی هستند که در طول زندگی بر اساس رویدادی شکل گرفته اند، با آغشتن آن ها با معنا، افراد و گروه ها یا جوامع، فضا به مکان تغییر می کند . - Carmona, 2006: 97 - جهت یابی ابزاری در جهت تصورپذیری است که سبب سازمان دهی فضاها در ساختار ذهنی فرد شده و به موجب آن، افراد در فضا و زمان، استقرار می یابند و قادر به استفاده از محیط و پیش بینی آن، می شوند - پرتوی، - 115 : 1387 و شناسایی محیط را برای فرد، متمایز و قابل شناسایی نموده و به وی امکان می دهد که در محیط، مؤثرتر عمل کند، در نتیجه موجب امنیت احساسی، عاطفی و لذت بردن از محیط، می گردد. بنابراین
