بخشی از مقاله
معاصرسازي صورت و معنا در معماري مساجد ایران
چکیده :
معماري مساجد را می تواند بیان صریح و روشنی از پیام هاي فزهنگ اسلامی باشد، امادر معماري معاصر سنت هاي ایرانی – اسلامی به فراموشی سپرده شده اند و دیگر فضاي قدسی معماري سنتی در آن ها جاري نیست به عبارت دیگر هویت معنوي در بعضی از مساجد از بین رفته است .حتی ساده ترین اصول ساخت مساجد نیز در معماري معاصر رعایت نمی شود .فضاي عبادي سنتی که حتی قبل از دوره اسلامی در مخاطب خود حس معنویت ایجاد می کرد با تجدد خواهی هنر مدرن که با دین زدایی و فرد گرایی آمیخته بود دچار تغییرات زیادي شده تاجایی که مساجد تنها به صرف استفاده از گنبد و مناره تبدیل به مسجد می شده اند .حتی گاهی این نماد ها پس از ساخت به صورت المانی غیر کارکردي بر روي بنا قرار می گیرند و شاید حتی قبله در آن ها قابل شناسایی نباشد وپرسش اصلی این پژوهش این است که آیا می توان از مفاهیم سنتی براي ایجاد حس معنویت در کالبد معماري مساجد استفاده کرد؟
به نظر می رسد با ارائه الگوهاي جدید که از طریق مشارکت مردم بدست می آیند به فضاي مقدس معاصر دست یافت. براي انجام این تحقیق با استفاده از منابع کتابخانه اي و در ادامه با استفاده از نظرسنجی به صورت مصاحبه از نظرات نمازگزاران نسبت به فضاي مقدس مساجد پرسش خواهد شد و سپس از طریق تحلیل محتوا به آنالیز فرم می پردازیم.
کلید واژه ها : مسجد ، معماري سنتی ، معاصر سازي ، هویت ، مردم
-1پیشگفتار(مقدمه)
مسجد را می توان مهمترین بناي اسلامی دانست که عملکرد ثابت آن در طول زمان برپایی نماز بوده است . بوکهارت در تعریف هنر اسلامی اورده است که : ((وقتی که ما می خواهیم اسلام را بشناسیم باید به قران ، احادیث وسنت مراجعه کنیم ولی اسلام را در یک چیز دیگر هم می توان یافت و آن چیز مسجد است.)) مسجد به عنوان فضایی روحانی در دین اسلام از ابتدا مورد توجه بوده است. مسلمانان در اوقات مشخصی از شبانه روز براي عبادت دسته جمعی به ان مراجعه می کنند و در ان همان اتفاقی رخ می دهد که در اولین مسجد رخ داد، یعنی برپایی نماز. معمار ایرانی هر گاه قدرت داشت ، از شگفتی ها و نشانه هاي خدا پرده برمی داشت و بنا را توسعه می داد این توسعه و تداوم یک ویژگی خاص داشت مانند انسانی است که رشد می کند و در ظاهر او تغییراتی ایجاد می شود ولی داراي باطن و هویت ثابتی بود .
امروزه مسلمانان غالبا از ساخت مساجدي که، به قدر مساجد گذشته دل انسان را منقلب و حال او را براي ذکر و عبادت اماده سازد عاجز هستند... امروزه مساجد مجهز به اقسام امکانات فرهنگی ، اقتصادي و ورزشی ،به وفور یافت می شود. گاه این اماکن مذهبی به بناهاي باب روز شبیه است و گاه به عناصري از معماري قدیم مزین شده است ،اما در همه ان ها یک چیز کم است و ان فضایی است که با ذکر خدا متناسب باشد ، ان چنان که در مساجد قدیم بود.( کامبیز نوایی و همکاران ،(1377 یکی از مهمترین شرایط براي ایجاد ارتباط با خدا ، حضور قلب در هنگام عبادت است. معمار می تواند با رعایت اصولی در کالبد معماري خود این حضور قلب را تقویت نماید و یا از کمرنگ شدن ان جلوگیري کند، اصولی که معمار سنتی با استفاده از ان ها در افرینش فضایی سرشار از معنویت موفق بوده است.
تبیین مساله : نسل امروز مسجد را عرصه کار هاي متفاوتی می بینند .از محل برگزاري عزا تا کتابخانه ، از اموزش کامپیوتر و ورزش هاي رزمی تا صندوق هاي قرض الحسنه و غیره ، همه در عرصه مسجد هاجاي گرفته اند و در مواردي فراموش می شود که همه ي این استفاده ها فرع بر مهم ترین عملکرد مسجد یعنی فراهم اوردن بستر مناسبی براي نماز خصوصا نماز جماعت می باشد
.( رازجویان ، (1380 از سویی نیز در برپایی نماز در مساجد باید به یک اصل مهم در ان توجه شود. در مساجد معاصرپاسخ گویی به عملکرد جاي توجه به مفاهیم قدسی را گرفته است. حال اینکه صرف عملکرد حتی در صدر اسلام نیز نفی شده است براي مثال مسجد زراع ، مسجدي بودکه تمام ویژگی هاي عملکردي را داشت ولی به دست پیامبر تخریب شد چون هویت و معناي مسجد در آن جاري نبود. براي رسیدن به قرب الهی باید براي نمازگزار شرایطی فراهم شود که در او ایجاد ارامش خاطر نماید و از شکل گیري مشغولیت هاي ذهنی در او جلو گیري به عمل اورد.
در شکل گیري مساجد معاصر اغلب به مواردي که در بالا ذکر گردید توجه نگردیده و فضاي مسجد در عوض ایجاد ارامش ، تمرکز حواس نمازگزار به شکل هاي متفاوتی از بین می رود خواه بر اثر نا خوانا بودن فضاي معماري و پویایی فضا و خواه بر اثر استفاده
ازکهن الگوها و جزییاتی که از سوي نمازگزار قابل درك نیست. فرض این مقاله بر ان است که جهت ایجاد حس معنویت در کالبد معماري مساجد معاصر می توانیم از مفاهیم سنتی استفاده نماییم .
متغیر اصلی که در این جا مورد بحث است الگوهاي معماري مساجد معاصر است که تحت تاثیر هویت و فرهنگ جامعه شـکل مـی گیرد. ویژگی هاي کالبدي معماري سنتی شامل محرمیت ، سایه و نور در فضاي مقدس ، سلسله مراتب ، فضاهاي باز و نیمه بـاز ، ،رمز و راز و هندسه که در به بررسی آن ها می پردازیم . این ویژگی ها از مفاهیمی نظیر کثرث در عـین وحـدت کـه بـه یگـانگی وتوحید اشاره دارد استخراج می گردد و در قالب الگو هاي براي معماري مساجد معاصر ارایه می گردد.
متغیر دیگر متغیرانسانی است که بستگی به ادراك نمازگزاران از فرم و کالبد معماري مساجد دارد و از نوع متغیرهاي وابسته است.
سوابق موضوع :معماري ایرانی –اسلامی داراي شاخصه هاي متفاوتی است که ان را از سبک و سیاق هاي دیگر معماري جدا می سازد .در بررسی اصول و ویژگی هاي پایه اي این معماري مطالعات بسیاري از بین منابع موجود انجام گرفته است.که از جمله ان ها می توان به مقاله به سوي محراب و تقرب به لحظات ملکوتی اقاي محمود رازجویان که در از دیدگاه روانشناسی محیطی رابطه بین نمازگزار و مسجد را مورد بررسی قرار داده و یا مقاله سنت ، هنر ، معماري اثر غلامرضا اکرمی که به بررسی احیا هنر و معماري سنتی در عصر حاضر پرداخته اشاره کرد. ولی تاکید این مقاله بر ویژگی ها و اصولی است که با تکیه بر ان ها بتوان فضاي روحانی در مساجد معاصر ایجاد نمود.
سوالات تحقیق :
-1 مشکل مساجد امروز در عدم برقراري ارتباط با نمازگزاران براي ایجاد فضاي عبادي مناسب در چیست ؟
-2 ایا با ارائه الگوهاي جدید که از طریق مشارکت مردم بدست می آیند می توان به فضاي مقدس براي مساجد معاصر دست یافت ؟
-2فرضیه
-1 مساجد سنتی ایرانی داراي مفاهیم و و ارزش هایی است که در ارتباط با فرهنگ و باور هاي سازندگان آن در بستر جامعه شکل گرفته است .
-2 در طراحی معاصر نیاز به فرم ها و الگوهایی داریم که در ارتباط با جامعه بتوانند مفاهیم معماري اسلامی را انتقال دهند.
قبل از شروع تعریف چند واژه کلیدي ضرورت دارد :
-1-2 مفاهیم سنتی
در این جا منظور از سنت اصول وحقایقی است که منشا الهی دارد و در طی تاریخ زندگی بشر همواره با ادمی بوده است و نسل به نسل و سینه به سینه انتقال یافته است.مردم ایران حتی قبل از ظهور اسلام به شکل گیري فضاهاي عبادي خود مانند اتشکده ها در ایین زرتشت و چهار طاقی ها در ایین مهري را بر اساس مفاهیم هنر سنتی قدسی و ایجاد فضایی معنوي تاکید داشتند .
مساجد سنتی ما هر دوره ي زمانی با توجه به تغییراتی که در ان انجام شده ، کامل و زیبا بودند. این تغییرات همانند شکفتن یک گل می ماند که در تمام مدت زیبا و جذاب بوده است که به طور مثال می توان به توسعه مسجد جامع اصفهان اشاره کرد.
-2-2 مسجد
مقري براي رفتار نهادینه شده است که باید یک سلسله عملیات مرتبط با نماز خواندن را در خود جاي دهد ، و چون هر مقر رفتاري دیگري داراي مکانی است که باید براي سازمان ، تشکیلات و قواعد و اعتبار و شان مرتبط با رفتاري باشد که مقرر است در ان واقع شود.(رازجویان ، (1380 مسجد خانه ي خداست و معنا و مفهوم آن در انجام فریضه نماز خلاصه می شود .
-3-2سلسله رفتار
سلسلله رفتار واحد سنجش رفتار است و مراد از ان مجموعه عملیاتی پیوسته به یکدیگرند که با هدفی معنا دار اغاز می شود ، فرایندي در راستاي رسیدن به ان هدف طی می کنند و سرانجام با کسب هدف پایان می یابند.(رازجویان ، (1380
-3 مساجد سنتی
سنت ها ،فرهنگ و باورهاي مردم در شکل گیري مساجد در هر منطقه تاثیر خاصی داشته است که در این جا سرزمین ایران مورد بررسی قرار می گیرد.
-1-3 مساجد سنتی در دوران گذشته را در سه گروه کلی می توان تقسیم بندي کرد :
-1 مساجد حکومتی و مساجد جامع ، این دسته از مساجد به عنوان نشانه هاي شهري و نمادي از شکوه و عظمت اسلام در میادین و یا مسیر هاي شریانی اصلی شهرها ساخته می شدند و اغلب در کنار ان ها مدارس مذهبی شکل می گرفت و به عنوان قطب مذهبی شهر شناخته می شدند .
-2 مساجد محلی که در بافت مسکونی شکل می گرفتند این مساجد به عنوان قلب محله بودند و بسته به شرایط اقلیمی و اقتصاد محله اغلب داراي صحن و حیاط بودند.
-3 مساجدي که در بازار براي کسانی که از ان استفاده می کردند شکل گرفته بود و معمولا براي سهولت دسترسی صحت و حیاطی در ان ها نبود و نمود امروزي ان به صورت نماز خانه در ادارات و مراکز تجاري ظاهر شده است.
نمودار – 1 سلسله مراتب دسترسی در سه گروه مساجد سنتی – منبع نگارنده
-2-3ویژگی و مفاهیم مساجد سنتی
با بررسی سلسله مراتب فضایی این سه گروه به نمودار تقریبا ثابتی می رسیم که بیان گر همان مفاهیم دین اسلام است این سلسله مراتب فضاي با شکل دهی سلسله رفتار در نمازگزار ، باعث ایجاد حس ارامش ، امنیت و روحانیت در فرد جهت اتجام فرایض دینی به خصوص نماز می گردد. در این جا به بررسی مهمترین مفاهیم و ویژگی هاي مساجد و ارتباط آن ها با سنت ایرانیان می پردازیم
تصویر- 1 پلان مسجد شیخ لطف االله (راست) و مسجد امام اصفهان (چپ) جهت شبستان و وردوي ان در راستاي قبله است. منبع
:ارشیو دانشگاه شهید بهشتی
-1-2-3 محراب
کوچک ترین عنصر فضایی مسجد از دو عنصرساختاري اصلی تشکیل شده است و داراي یک جهت گیري است: -1 کنشگر نمازگزار
-2 کنشگر کعبه یا قبله مسلمانان
-3 جهت گیري از طرف کنشگر نمازگزار به طرف کنشگر کعبه
در واقع هر مکانی که این اصل را رعایت کند می تواند به مسجد تبدیل شود.می توان مسجدي را تصور کرد که گنبد ، مناره ، در ، حیاط و... را نداشته باشد ، اما به هیچ عنوان نمی توان تصور مسجدي را داشت که این اصل بالا در آن رعایت نشده باشد
.(عباسی ، (1388
این واژه در لغت به معناي محل جنگ و جهاد است و از دیدگاه »راغب اصفهانی« در کتاب »المفردات فی غریب القرآن:« ((محراب مسجد را از آن رو محراب میگویند که محل جنگ با شیطان و هواي نفس است))
مفهوم کلمه محراب از سویی با فلسفه مهرآبه هاي مهري رابطه بسیار نزدیکی دارد. مهرابه ها ، نیایشگاه هاي پیروان ایین مهري بوده که به شکل فضایی چهارسویی بود، که جهت اصلی نیمروزي ایرانیان در مهرابهها به نیایش مشغول میشدند تا پیروزي مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند (خوشنویس،. (1390 مهرابه (نیایشگاه مهري) داراي گنبدي با تاقی نیلگون مزین به ستاره هایی زرین بود که میان این گنبد، هورنو یا روزن هاي واقع بود و تنها محل ورود نور مهر به دوران این نیایشگاه به شمار می رفت(همان ،.(1390 روزنه هورنوي آن در میان نقش خورشید یا شمسه قرار می گرفت و بر آن نقوش
ستارگان با رنگهاي طلایی ترسیم می گشت، همچون مقرنس در دل گنبد ها در دوره هاي بعدي. سقف گنبد مهرابه ها نیلگونی بود که با لاجورد رنگین میشد. (همان ،(1390
تصویر – 2 ساختار یک مهرابه در جهات چهارسویی و سنگاب زیر روزنه هورنو . ماخذ : احمد میرزا کوچک خوشنویس 1390
-2-2-3تقدس نور در فضاي مسجد
نور از عوامل موثر بر ارزش فضایی است که به عنوان غیر مادیترین عنصر محسوس طبیعت، همواره در معماري اسلامی وجود داشته است. نور در معماري اسلامی ایران همیشه به منزله روشن کردن کامل فضاي معماري به کار نمی رود؛ بلکه گاهی جنبه عرفانی و مقدس به خود گرفته و جنبه هاي دیگر فضا (رنگ، بافت و...) را تحت تاثیر قرار می دهد و گاهی بر آنها تاکید می کند. (بمانیان و عالی نسب ، (1391
.حضور قدرتمند خورشید و تابش آن بر فراز فلات ایران فراوان ترین عنصر طبیعی است که در دسترس بوده ، در حالی که اب ، مهمترین عامل حیات ، در دره ها و کوه پایه هاي احاطه کننده فلات به ندرت جاري بوده است. این دو عامل قوي وضعیف ، اما حیاتی ،الهام بخش باورهاي فراطبیعی در این فلات بوده و به اسطوره هاي اغازین شکل داده اند.(فرهاد احمدي،(1384 از این سنت ایرانیان یعنی توجه خاص به اب و نور خورشید(مهر) به عنوان ایت و نشانه خدا را می توان در مسجد شیخ لطف االله به گونه اي دیگر مشاهده کرد که باز هم به انچه در مورد عبادت در ایین مهري گفته شد ارتباط نزدیکی دارد و به شکل سنتی ایرانی انتقال یافته است.
بر دیواره مسجد شیخ لطف االله کتیبه هایی نقش بسته اند که همگام طلوع خورشید نور ورودي از روزنه ها کتیبه اي که بر ان ایه اي مبنی بر به وجود امدن خورشید می باشد روشن می کند و اشعه نور خورشید در هنگام غروب کتیبه اي که بر ان ایه اي از قران که مرگ پایان و خورشید را نشان می دهد می تابد.
تصویر – 3 تابش تور بر کتیبه طلوع مسجد شیخ لطف االله در صبح ، منبع : نگارنده
-3-2-3 نقش اب در مساجد
با توجه به فرهنگ غنی و ریشه دار ایرانی و تعالیم دین اسلام در روند زندگی ایرانیان نقش معنایی آب از دو دیدگاه قابل بررسی می باشد:
-1 جایگاه اب از دیدگاه ایرانیان اهمیت اب در فرهنگ مردم ایران به عهد پیش از اسلام باز می گردد .وجود واژه هایی چون ابادانی ، شادابی و ... در
فرهنگ امروز ، حاکی از اهمیت آب در زندگی مادي و معنوي ایرانیان است. در ایرانیان اب از جمله عناصر مقدس و مورد پرستش به شمار می رود پرستش اب معمولا نشانه نیاز مردم به آب بوده و جایگاه ارزشی آن را مشخص می نماید. (طوفان ، سحر، (1384
در فرهنگ نمادهاي مقدس سنتی ، از اب به عنوان منشا تمامی مخلوقات یاد شده است .( طوفان ، سحر، .(1382
تتبعات در متون ایران باستان حاکی از ان است کهآّ سمبل آگاهی و دانش است .(نقی زاده ، محمد ،(145: 1384
از جنبه معماري و ارتباط آن با اب ، زرتشتیان فضاي باز مقدسی را ، که زمین مستطیل شکل بود و به آن (( پاوي )) می گفتند ، بعد از علامت گداري چهار طرف آن با خواندن دعاهاي مخصوص – جهت خارج شدن روح شیطان – با آب مقدس تطهیر می کردند.(نایبی1381 ، (45
تاریخ معماري ایران گواهی می دهد که براساس باور آیین هاي باستانی در ایران دو نوع حوض در معماري ایرانی جایگاه مقدسی داشته است. اول، حوض آبی است که به صورت سنگاب در زیر گنبدخانه مهرابه ها ساخته می شد، و حوض
استخري در مرکز صحن معبداَناهیتا در بیشاپور و دوم حوضی بوده که در جلوي ایوا نها و در چهارسو به ویژه روبروي ایوان اصلی بنا و رو به جنوب استقرار می یافت. به طور مثال، بناهاي تاق بستان در کرمانشاه ، ، ایوان مدائن و ایوان کاخ ساسانی در تخت سلیمان نمونه هایی از این استقرار به شمار می رود. (خوشنویس ،(1390
-2 جایگاه اب از دیدگاه اسلام براي مسلمانان ، عمل وضو گرفتن ،یک تجربه حقیقتا معنوي است ، زیرا که ورود به آب ، به معنی ورود مجدد به ماده
اغازین (اولیه) است ، آب نه تنها قدرت تطهیر ظاهري وبیرونی مردم را دارد ، بلکه نماد مناسبی براي پاکیزه ساختن قلوب آدمیان نیز می باشد ، فلذا خاصیت حیات بخشی آب ، به طور کلی به مفهوم ((آب حیات )) می انجامد .(شیمل ،
(64- 61 : 1382 آب به این علت که قابل شرب است نمادي براي حقیقتی است که ذهنی شده باشد ، که همان عرفان است.(لینگز ، ( 606 : 1374 درتعالیم اسلامی ، آب نماد پاکی و مبارکی ، نماد بهشت و عامل تذکر معفی شده است . (نقی زاده (148 : 1384
پس از اسلام نیز حرمت آب حفظ و از آن به عنوان مایه آفرینش یاد شد . معماران این دورهکاملاً آگاهانه سعی کردند تا بر طبیعت تسلط یافته و آن را به نظم دراورند آنان با شناخت قوانین فیزیکی رفتار آب و درك نقش و تمثیل و ارتباط آن با انسان، آب را به درون معماري آوردند. اما زیباترین تمثیل از آب در معماري ایرانی پس از اسلام زمانی حفط می شود که به واسطه انطباق مفاهیم و تمثیل هاي سبحانیت الهی به نور در باورهاي پیش و بعد از اسلام (سوره نور، آیه 35 )جایگاه سنگاب ها در زیر گنبدخانه ها و حوض هاي مقابل ایوان هاي پیشین و مراکز صحن معابد و جلوي ایوان ها در جهات چهارگانه دوباره حفظ می شود. نمونه هاي زیادي از حوض میانی در مرکز گنبدخانه ، سربینه حمام و حوض هاي میان
کرت صحن خانه ها و با غ هاي ایرانی گواه این مدعا است.(خوشنویس ،(1390
تصویر- 4 حوض سربینه حمام وکیل کرمان ، ماخذ : احمد میرزا کوچک خوشنویس 1390
با توجه به موارد گفته شده می توان که حضور آب بخش جدایی ناپذیري از مساجد سنتی می باشد.این حضور را می توان به شکل حوض هاي اب ، فواره ها و سنگاب ها در مساجد مشاهده کرد .این عناصر با ایجاد رطوبت در محیط باعث خنکی هوا و تلطیف فضا می گردند .از سویی صداي آب نیز باعث ایجاد آرامش در افراد می گردد که علاوه بر مفاهیم نشانه اي معناي آب فضایی به یاد ماندنی را در خاطر مخاطب شکل می دهد.
تصویر - 5 حوض و سنگاب مسجد امام اصفهان – منبع : نگارنده
-4-2-3 مکث در ورود به فضا
در معماري مساجد ایرانی محل ورودبه فضاي صحن در اکثر قریببه اتفاق موارد، انطباقی با محورهاي گذرنده از مرکز حیاط ندارد و به عبارتی می توان گفت ورود به صحن مسجد از حاشیه صورت می گیرد . اما محل ورود به ایوان و گنبد خانه دقیقا منطبق بر محور اصلی قبله می باشد . این تفاوت در ورود به فضابیانگر نوعی سلسله مراتب در فضا است.( محمدیان منصور ،(1386
تصویر– 6 دیاگرام تفاوت نحوه ورود به صحن و ایوان و گنبدخانه مسجد – ترسیم : محمدیان منصور ،1386
