بخشی از مقاله
مدیریت پسماند در کلانشهرها (مطالعه موردی: کلانشهر قم)
چکیده
یکی از اهداف راهبردی کلانشهرها در حوزه مدیریت زیست شهری، مسأله بازیافت و مدیریت پسماندهای شهری است که از نظر هزینه مقرون به صرفه بوده و به دلیل مسائل زیست محیطی و محدودیت مالی شهرداری ها حائز اهمیت است و لذا تدوین برنامه های منسجم بازیافت از مبدأ و ارتقاء سطح آگاهی های عمومی در خصوص بازیافت در دستور کار بیشتر شهرها قرار دارد. حتی بسیاری از کشورها در خصوص ساماندهی و مدیریت پسماندها، قوانین منسجم و مشخصی را وضع کرده اند تا کارایی و اثربخشی فرایندها و شیوه های مدیریت پسماند را تضمین نمایند. با توجه به این که مدیریت پسماندهای شهری از موضوعات اساسی و مسأله ساز در مدیریت پسماند کلانشهرها محسوب می گردد. در این مقاله سعی شده است تا با بررسی و استفاده از مبانی نظری به بررسی و ارزیابی مدیریت پسماند در کلانشهرها و به صورت موردی در شهر قم پرداخته شود و پیشنهادات و راهکارهای اجرایی جهت بهبود مدیریت پسماند ارائه گردد.
واژگان کلیدی: بازیافت، پسماند، مدیریت پسماند، تفکیک از مبدأ، شهرداری قم
.1 مقدمه
با گذشت زمان به تدریج از ذخایر معادن کاسته می گردد و لذا از دیدگاه اقتصادی باید سیستم های قابل قبولی برای بلند مدت مورد توجه قرار گیرد تا بتواند هزینه های جاری توسعه در زمینه استفاده بشر از منابع طبیعی تمام شدنی و غیر تجدیدپذیر را جبران نماید. بنابراین امروزه تغییر در الگوی مصرف در خصوص استفاده بهینه و تولید کمتر پسماند بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. جلوگیری از تولید مواد زاید و استفاده مجدد از پسماندهای شهری یا بازیافت منابع از ضروریات اساسی کاهش مسائل و چالش های مدیریت پسماند به ویژه پسماند جامد محسوب می گردند. مدیریت پسماند و بازیافت، نقشی مهم در زمینه تولید صنعتی ایفا می کند، چرا که بسیاری از مواد مصرفی روزانه می توانند از طریق مواد زائد جامد شهری تهیه گردند. بر این اساس گفته می شود که پایه و اساس حفاظت منابع و بازیافت، حفظ محیط زیست است که می تواند توسط فناوری های عرصه مدیریت پسماند تحقق یابد. کاهش پسماندهای شهری علاوه بر این که می تواند باعث صرفه جویی اقتصادی و حذف هزینه های جداسازی و تفکیک زائدات گردد، می تواند ایجاد اشتغال و کسب درآمد نماید. از طرف دیگر کاهش پسماندها می تواند سبب بهبود سرمایه گذاری های مربوط به تهیه مواد خام، منابع و تجهیزات اداری و سایر خریدها گردد. به هر جهت برای تأمین یک محیط زیست سالم و پاک برای شهروندان، نیاز به یک سیستم مدیریت جمع آوری و دفع مواد زائد جامد در شهرها جهت ارتقای سیستم جمع آوری و بازیافت زباله می باشد که در صورت ارائه برنامه جامع و کامل از سوی متولیان مربوطه می تواند نتایج مثبت داشته باشد. همان طور که در چشم انداز بیست ساله کشور و اصل پنجاهم قانون اساسی بر اهمیت توجه به مسأله محیط زیست تأکید شده است و از این رو مدیریت پسماند یکی از ضروری ترین محورهای توسعه پایدار محسوب می گردد. در اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر اقتصادی که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است. این اصل به نوعی تداعی کننده مفهوم توسعه پایدار بوده و اشاره به ظرفیت بردباری (هر آلودگی و تخریبی که بیش از ظرفیت برد اکوسیستم باشد) و حفاظت محیط زیست دارد. در این اصل هم به محیط زیست انسانی اشاره شده و هم محیط زیست طبیعی. از آن جا که بازیافت، بازگشت سرمایه های خدادادی و طبیعی محسوب می شود، بدیهی است که تفکیک زایدات و جمع آوری و بازگرداندن آن ها به چرخه طبیعت نقش مؤثری در اقتصاد و خودکفایی جامعه خواهد داشت و حتی در پاره ای مواقع با بازیافت و تهیه مواد تأثیر مثبتی بر روند اقتصادی کشور گذاشت. آلودگی های ناشی از مصرف بالای فرآورده های نفتی در کشورهای صنعتی با وجود مطالعات، سرمایه گذاری ها و تلاش های انجام شده در این زمینه بیش از کشورهای در حال توسعه است. در همین حال آلودگی های زیست محیطی ناشی از دفن نامناسب ضایعات صنعتی و نیز برداشت غیر مجاز از جنگل ها و مراتع درکشورهای در حال توسعه بیش از کشورهای صنعتی است. با توجه به خسارت های بی شمار آلودگی های زیست محیطی، هرگونه سرمایه گذاری برای پاکسازی محیط زیست، به کاهش هزینه های بهداشتی و درمانی خواهد انجامید و لذا این نوع سرمایه گذاری ها از نوع سرمایه گذاری های دارای بازده اقتصادی کوتاه و بلند مدت است. به عقیده کارشناسان اقتصادی، استقرار یک فرهنگ در جامعه، نیازمند اطلاع رسانی شفاف و اقدام های تشویق گونه در مراحل ابتدای کار است. لذا تحمل هزینه های بیشتر برای جمع آوری در ابتدای کار تا تبدیل فرهنگ جداسازی و رواج کامل آن غیرقابل اجتناب است. آمارهای رسمی منتشر یافته در کشورمان بیانگر این واقعیت است که حدود 84 درصد از پسماندهای شهری دفن شده و تنها در حدود 5 تا 6 درصد از این مواد بازیافت شده و به چرخه استفاده مجدد بر می گردند(.(Nabizadeh et al,2008
با توجه به قانون مدیریت پسماندها، مدیران شهری می بایست روش هایی را به کار گیرند تا پسماندهای غیرقابل بازیافت به حداقل رسیده و باعث جلوگیری از دفع غیراصولی و بازگشت سرمایه به اقتصاد ملی، کمک به حفظ محیط زیست، کمک به اقتصاد جامعه، ایجاد اشتغال، مشارکت شهروندان و بخش خصوصی گردد. تولید روزانه 650 تن زباله در شهر مقدس قم نیاز به برنامه زمان بندی منسجم در امر مدیریت پسماندها داشته که سازمان مدیریت پسماند شهرداری قم در سال های اخیر اقدامات مؤثری در این زمینه داشته و نیازمند استمرار فعالیت ها و بهره گیری از روش های نوین بازیافت و مدیریت پسماندهای شهری می باشد. لذا در این مقاله به اقدامات انجام شده در شهرداری قم در زمینه مدیریت پسماند و بیان مشکلات طرح ها و پیشنهادهایی در این خصوص خواهیم پرداخت.
.2 مفهوم پسماند؛ طبقه بندی و انواع آن
زباله در روزگار ما به طلای کثیف مشهور است، از آن روی که با روش های نوین بازیافت، می توان علاوه بر نجات محیط زیست از نابودی تدریجی به اقتصاد شهرها یا کشورها کمک کرد، اما این واقعیت هنوز در کشور ما به درستی درک نشده است. کاهش استانداردهای کیفی و عمر مفید کالاها و محصولات، افزایش جمعیت و تنوع کالاها، افزایش تقاضای مصرف و مصرف گرایی در افزایش پسماندهای خانگی و صنعتی تأثیرگذار بوده است. ضایعات خشک پیش از تبدیل شدن به زباله و هزینه های ناشی از مدیریت بسماند که بخش مهمی از ثروت های دور ریخته شده هستندمجدداً، به چرخه تولید و مصرف باز گردند و همچنین با طرح تفکیک می توان از هدر رفتن بخش عمده ای از منابع و ثروت های ملی جلوگیری کرد. به این ترتیب حجم زباله های شهری با جداسازی زباله ها به مقدار زیادی کاهش می یابد. بر اساس تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه 1 (OECD) پسماند عبارت است از»موادی اجتناب ناپذیر ناشی از فعالیت های انسانی، که در حال حاضر و در آینده نزدیک نیازی به آن نیست و پردازش و یا دفع آن ضروری است.« برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد 2(UNEP) پسماند را این گونه تعریف می کند: اشیایی که مالکشان آن ها را نمی خواهد، یا نیازی به آن ها ندارد، یا از آن ها استفاده نمی کند و به پردازش و یا دفع نیاز دارد(نورپور و دیگران،1392،ص.(10
بازیافت راه حلی است که از نظر هزینه مقرون به صرفه می باشد. زیرا نسبت به دفن یا سوزاندن زباله هزینه های کمتری را به شهرداری تحمیل می کند و صرفه جویی در انرژی و محیط زیست پاک تر از اهداف اصلی بازیافت است. باتوجه به رشد فزاینده جمعیت و توجه روزافزون دولت به امر حفاظت از محیط زیست مسئله جمع آوری، بازیافت و استفاده مجدد در چرخه تولید اهمیت خاصی یافته است. مدیریت زایدات جامد در کشورهای در حال توسعه علاوه بر نقش مؤثر آن در چرخه اقتصادی، به عنوان یکی از شاخص های مهم توسعه، در سطح کلان مطرح است. عوامل اقتصادی، بافت شهری، کاربری های زمین، عوامل فرهنگی، تراکم در واحد سطح، فصول سال و عادات اجتماعی در کیفیت و کمیت مواد مؤثر هستند و لذا عوامل زیادی در امر تولید مواد زائد شهری تأثیر دارند. به همین دلیل هم طراحی سیستم مدیریت مواد زائد جامد شهری از حساسیت و ویژگی های خاصی برخوردار است. امروزه در مدیریت جامع مواد زاید و به منظور حفظ منابع طبیعی باید به جایگاه بازیافت و استفاده مجدد در سیستم مدیریت توجه ویژه ای نمود. بازیافت و استفاده مجدد، استخراج از منابع و معادن طبیعی و دفع بی رویه آلاینده ها را در محیط تقلیل می دهد؛ ضمن آن که منابع اقتصادی و ارتقای بهداشت و حفاظت از محیط زیست را به دنبال خواهد داشت(کامیار،.(1381 در طبقه بندی عمومی اقسام پسماند، سه دسته پسماند قابل دسته بندی است: پسماندهای تر یا آلی، پسماندهای خشک یا غیر آلی و پسماندهای ویژه که در شکل شماره((1 ملاحظه می گردد. از جمله پسماندهایی که به دلیل حساسیت های محیط زیستی بیش از پیش باید مورد توجه قرار گیرد، پسماند های ویژه است. تولید محصولات صنعتی در اغلب اوقات با تولید پسماندهای ویژه همراه است. تولید محصولات مذکور با توجه به نیاز جامعه امری اجتناب ناپذیر است. عدم مدیریت مناسب بر تولید و دفع پسماندهای ویژه، صدمات جبران ناپذیری بر محیط زیست و جامعه وارد می سازد(امیرسلیمانی و توکلی،.(1388 در دسته بندی کامل تر می توان اقسام پسماند را مطابق جدول شماره((1 دسته بندی نمود.
طبقه بندی عمومی انواع پسماند
پسماندهای تر یا آلی پسماندهای خشک یا غیرآلی پسماندهای ویژه
ارگانیک / فسادپذیر غیرارگانیک / فسادناپذیر خطرناک
پسماندهای مواد غذایی فلزات، شیشه، کاغذ و .... باطری، لامپ های فلئورسنت و...
شکل شماره: طبقه بندی عمومی انواع پسماند(نگارندگان،(1393
جدول شماره:1 دسته بندی رایج پسماندها(نورپور و دیگران،1392،ص(17
.3 مفهوم بازیافت و تاریخچه آن
عمل بازیافت دارای دو معنا و مفهوم است که در معنای اول عبارت است از: استفاده مجدد از مواد که به معنای بازگشت یک وسیله و یا محصول برای همان استفاده سابق بدون هیچ تغییری در هویت آن اطلاق می شود؛ معنای دیگر بازیافت عبارت است از جداسازی برخی از مواد از زائدات جامد و پردازش آن به نحوی که دوباره به عنوان مواد مفید مورد استفاده قرار گیرد(عمرانی و علوی،1388،ص.(20 به این ترتیب بازیافت عبارت است از فرآیند پردازش مواد مصرف شده به محصولات و مواد تازه به منظوره جلوگیری از هدر رفتن مواد سودمند بالقوه(ذخیرهای)، کاهش مصرف مواد خام، کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی هوا حاصل از سوختن مواد و آلودگی آبها حاصل از تدفین زباله ها در خاک به وسیله کاهش مقدار معمول زبالهها و کم کردن نشر گازهای گلخانهای در مقایسه با تولید خالص. البته بازیافت فقط جداسازی و جمع آوری مواد بعد از مصرف نیست، بلکه این موارد اولین قدم بازیافت هستند. چرا که مواد جمع آوری شده باید پردازش شده و یا در پروسه های صنعتی به محصولات دیگر تبدیل شوند و سپس به مصرف برسند؛ بنابراین زمانی که مواد و محصولات دوباره مورد استفاده قرار گرفتند چرخه بازیافت کامل شده است. انواع بازیافت را می توان در موارد ذیل دسته بندی نمود(نورپور و دیگران،1392،ص:(14
1. بازیافت اولیه: به جریان انداختن یک ماده دست دوم در خط تولید را می گویند به شکلی که از آن محصولی مشابه به وجود آورد؛ مانند بازگرداندن خرده های فولاد به کوره های تولید فولاد جدید.
2. ریکاوری: عمل به دست آوردن مواد دست دوم از طریق جمع آوری پسمانده ها و گردآوردن مواد جمع آوری شده آن هاست؛ به عبارتی به کلیه فعالیت های بازیافت مواد و استفاده از آن ها در فرایندهای لازم اتلاق می گردد.
3. فرایند مجدد: عبارت است از تهیه یک ماده ثانوی که در اثر تغییر حالت مواد اولیه به وجود می آید مانند تبدیل سلولز به الکل از طریق هیدرولیز.
4. مواد ثانویه: موادی هستند که به طور کامل مورد استفاده واقع شده و پس از مصرف نمی توانند در همان حالت و شکل مورد استفاده قرار گیرند.
5. بازیافت ثانویه: استفاده از یک ماده دست دوم برای هدفی مغایر با هدف اول می باشد؛ مانند تبدیل روزنامه به بسته بندی دیگری مانند شانه تخم مرغ.
در شکل شماره((2 برنامه های اساسی در برنامه های بازیافت مشاهده می گردد.
بازیافت مواد
بازیافت مواد از مبدأ تشویق و توجه به بازیافت ممنوعیت صریح تولید انرژی از تولید گاز از
تولید با توجه به صنایع کنندگان و مشارکت مردمی بازیافت غیر بهداشتی سوخت مواد اماکن دفن
ممنوعیت صریح بازیافت غیر بهداشتی
شکل شماره(:(2 موارد اساسی در برنامه های بازیافت(عمرانی و علوی،1388،ص(23
اقدام به تفکیک زایدات در کشور ما می تواند منجر به کاهش هزینه های مدیریت مواد زاید جامد شهری در انجام وظایف محوله برای جمع آوری و دفع زباله جامد گردد. به نظر می آید برنامه اصولی بازیافت آشتی دهنده و همسوکننده فعالیت های اقتصادی با برنامه های حفاظت از محیط زیست باشد. با افزایش استانداردهای زیست محیطی هزینه های دفن در آینده افزایش می یابد. بنابراین در جهت کاهش هزینه ها ملزم به بازیافت مواد بوده و در نهایت می توان اظهار داشت که بازیافت یک اصل اقتصادی است و توجه بیشتر مسئولین را می طلبد(مربی هروی،.(1382 در طبقه بندی دیگر، می توان مهم ترین تکنیک های جداسازی مواد زاید(بازیافت) را در دو روش عمده تفکیک از مبدأ تولید و تفکیک در مقصد دسته بندی کرد :
الف) تفکیک از مبدأ تولید: روش جداسازی و تفکیک در مبدأ یکی از مهم ترین و کم هزینه ترین روشهای جدا سازی و تفکیک مواد زاید، محسوب میشود. در این روش، زایدات قابل بازیافت پس از جداسازی در منزل جهت ذخیره سازی به ظروف ویژه ای که در محیطهای مسکونی، نصب گردیده اند، منتقل و سپس توسط سرویسهای ویژه و منظم از محل تولید به محل تبدیل، حمل میگردند. یکی از ویژگی های مثبت این روش عدم اختلاط و آلودگی مواد زاید قابل بازیافت با هم و عدم نیاز به ضد عفونی و شستشوی مضاعف و صرف هزینه های مازاد است.
ب) تفکیک در مقصد: روش جداسازی و یا تفکیک در مقصد نیز یکی دیگر از روشهای بازیافت و جداسازی مواد زاید به حساب میآید. در این روش زایدات قابل بازیافت پس از ورود به مراکز انتقال و یا دفع به توسط روش سنتی و با صرف نیروی انسانی و یا
توسط انواع سیستم های مکانیزه از داخل مواد تفکیک و جداسازی می گردند. به طور کلی هر کارخانه بازیافت و تبدیل مواد زاید جامد از سه قسمت اساسی زیر تشکیل شده است: قسمت دریافت مواد، قسمت جداسازی، قسمت آماده سازی محصول و تولید.
تمام موادی را که مصرف کنندگان به دور میریزند می توان بازیابی کرد. در عمل بین کمیت و کیفیت این مواد تفاوت وجود دارد. موادی که برای بازیابی و برگشت به صورت مواد اصلی نامناسب هستند موادی می باشند که عناصر تشکیل دهنده آنها بسیار متفاوت بوده و نامرغوب میباشند. از این رو مدیریت مواد زاید جامد با دارا بودن اهداف مشخص در مورد مقداری از زباله که باید بازیابی شده و یا به روشهای دیگر دفع تحویل گردد، قادر به ارائه سیستم مشخصی از به کارگیری و استفاده مجدد این مواد خواهد بود. با توجه به میزان مواد تشکیل دهنده زباله، میزان بازیافت آنها نیز در هر کشوری بر حسب سیاست گذاریها و وضعیت اقتصادی و نیاز به منابع تفاوت دارد(.(Herbert & Lund,2001
برنامه بازیافت با تأکید بر طرح تفکیک از مبدأ نخستین بار در سال 1958 در آلمان غربی و در مورد دور ریزهای مراکز مسکونی صورت گرفت. نتیجه این طرح مشخص کرد که کارایی تفکیک از مبدأ در برنامه در برنامه بازیافت نسبت به سایر روش های بازیافت از لحاظ بهداشتی، اقتصادی و کمی و کیفی مقرون به صرفه تر است؛ زیرا نیازی به صرف هزینه های هنگفت برای تفکیک و جداسازی اجزای زباله در مقصد و محل دفن نیست و کمترین مخاطه از نظر بهداشتی را در پی دارد و با تشویق و تبلیغ، راندمان و کارایی طرح افزایش می یابد. بعد از آن سایر کشورهای اسکاندیناوی و اروپای غربی، کانادا، آمریکا، ژاپن و ... از آن استقبال کردند(عمرانی و علوی، 1388،ص.(27
در ایران بازیافت مواد قدمتی طولانی داشته و به بخشی از فرهنگ جامعه ما تبدیل شده است. از طرف دیگر با توجه به معضلات و مشکلات زیست محیطی تولید زباله، سازمانها و مراکز مختلف تلاش زیادی در راستای بازیافت کردهاند. از طرف دیگر مشکلات اقتصادی، کمبود منابع طبیعی و افزایش جمعیت نیز باعث شده روند توجه به مسایل بازیافت در تمامی کشورها سرعت بیشتری به خود بگیرد. تاریخچه بازیافت در ایران را می توان به چهار دوره تقسیم کرد:
دوره اول: از سال 1282 شمسی 1225) هجری قمری) از زمان تصویب قانون بلدیه نظافت شهری به عهده شهرداری بوده است. از اوایل سال 1290 شمسی، در شهرهای مختلف کشور شهرداریها ایجاد شدند و ارایه خدمات شهری از جمله نظافت شهری در تجدید نظر قانون بلدیه و وضع قوانین جدید همچنان به عهده شهرداریها بود.در ایران به رغم سابقه طولانی سازمانهای محلی و قدمت تشکیل برخی از شهرداریها (بیش از 90 سال) به عنوان مسئولان مدیریت پسماندهای شهری، در این زمینه فعالیت اساسی و اصولی انجام نشده و تا دهههای اخیر تحولات این امر چندان محسوس و با اهمیت نبوده است. وظیفه روش سنتی مدیریت، دور کردن پسماندهای خانگی و تجاری از محلهها و مناطق شهری بود. در آن زمان مردم با روش بسیار ساده برای دفع پسماندهای خانگی با یکدیگر و شهرداری مشارکت میکردند.
دوره دوم: از دهه 1340 کم و بیش در شهرهای بزرگ کشور ادامه داشت و با تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی در این دهه و افزایش جمعیت شهرها، کمیت و کیفیت پسماندها تغییر یافت. »دپوی پسماند« در سطح شهر و مکانهای موقت و همچنین بازیافت های غیر قانونی، موجب آلودگیهای زیست محیطی و بهداشتی برای شهروندان و نارضایتی آنان میشد. این امر موجب تجدیدنظر در قانون قبلی و تصویب قانون شهرداری شد. بر اساس ماده 55 قانون شهرداری مصوب 1334، وظایف شهرداری در زمینه نظافت محیط شهری، تنظیف و نگاهداری معابر و انهار عمومیو مجاری آبها و فاضلاب و تنقیه قنوات مربوط به شهر است. براساس تبصره 4 ماده 55 قانون، شهرداری مکلف است محلهای مخصوصی برای تخلیه پسماند و نخاله و فضولات ساختمانی و مواد رسوبی فاضلاب ها و نظایر آن ها تعیین کند و ضمن انتشار آگهی به اطلاع عموم برساند. محل های تخلیه پسماند باید خارج از محدوده شهر تعیین شود و محل تأسیس کارخانههای تبدیل پسماند به کود به تشخیص شهرداری خواهد بود دوره سوم: از اوایل دهه 1360 در شهرهای بزرگ به سیستم مدیریت پسماندهای شهری توجه بیشتری شد و سازمانهای بازیافت
در کلان شهرها تشکیل شدند. وظیفه اصلی این سازمانها در ابتدا بازیافت مواد، انرژی از پسماند و سامان بخشیدن به مدیریت پسماندهای شهری بود اما در کل جمعآوری، انتشار اطلاعات، آگاه سازی و انجام بعضی اقدامات مدیریتی عملکرد آن ها را نشان میدهد. در این زمینه شهرداری تهران با این تفکر که پسماندها نباید در سطح شهر پراکنده شوند، از سال 1364 سیستم جدید
مدیریت جمع آوری و دفع پسماندها را آغاز کرد که منجر به جمعآوری روزانه حدود 7 هزار تن پسماند در سطح شهر شد، ضمن آن که 1200 مرکز غیر بهداشتی دپوهای موقت در سطح شهر برچیده و به جای آن کانتینر نصب شد.
دوره چهارم: در سال 1376 سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری تهران متن پیشنهادی »قانون پسماند« را تهیه و به صورت طرح به مجلس تقدیم کرد اما به نتیجه نرسید. این قانون در سال 1383 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. آیین نامه اجرایی آن نیز در سال 1384 توسط هیأت دولت، تصویب شد و برای اجرا به سازمان حفاظت محیط زیست ووزارت کشور ابلاغ گردید(انصاری،.(1389 از سوی دیگر با تغییر ساختاری سازمان مدیریت و برنامه ریزی، احتمال عدم تناسب سیاست های منطقه ای از سیاست های ملی وجود دارد که این امر به همراه کمبود منابع تأمین سرمایه و نیروی انسانی از عوامل بروز مشکلات برای دستیابی به اهداف فوق می باشد، لذا برای هماهنگی بیشتر و ایجاد یک سیاست ملی در کشور لازم است برخی از شاخص ها من جمله کاهش استفاده از منابع، کاهش تولید پسماند ویژه و بازیافت، تعیین استانداردها، پیامدهای افزایش هزینه ها در دفع و تعیین چشم انداز بلند مدت برای مدیریت پسماند ویژه به صورت متمرکز مد نظر قرار گیرد. بنابراین ارائه طرح جامع مدیریت پسماند ویژه برای استفاده در کلیه استان ها ضرورت دارد(امیرسلیمانی و توکلی،.(1388
مطالعه چشم انداز بیست ساله کشور، توجه به اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و تکیه بر اهمیت موضوع حفظ و نگهداری محیط زیست سبب شده است که مدیریت پسماند بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و این موضوع جزء یکی از ضروری ترین محورهای توسعه پایدار محسوب گردد. بدین منظور در تاریخ 1383/2/20 قانون مدیریت پسماند به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. در این قانون کلیه دستگاه ها، وزارتخانه ها و سازمان های مرتبط با موضوع در جهت مدیریت پسماند مشخص و لزوم همکاری آنان تأکید شده و براساس ماده 22 قانون هیأت محترم وزیران آیین نامه اجرایی مربوطه را در تاریخ 1384/5/10 تصویب نمود. بر اساس این قانون، مدیریت اجرایی پسماند به عنوان شخصیت حقیقی یا حقوقی معرفی می شود که مسئولیت برنامه ریزی، ساماندهی، مراقبت و عملیات اجرایی مربوط به تولید، جمع آوری، ذخیره سازی، جدا سازی، حمل و نقل، بازیافت، پردازش و دفع پسماندها و هم چنین آموزش و اطلاع رسانی در زمینه مذکور را به عهده دارد و می بایست طرح جامع و تفصیلی مدیریت پسماند را به گونه ای تهیه کند که در مراکز استان ها و کلانشهرها تا پایان سال 1390 و در سایر شهرها و روستاها نیز تا پایان سال 1392 همه پسماندهای عادی، تفکیک شده جمع آوری گردد.
.4 استراتژی مدیریت پسماند
فعالیت های تولیدی به شیوه های گوناگون (انتقال پساب های صنعتی به رودخانه ها و دریاها، حرکت خودروها، دفع ضایعات مصرفی و...) به محیط زیست صدمه می زند، اما بخشی از این صدمات با سرمایه گذاری های مناسب و ضروری، قابل پیشگیری است. امروزه بهینه سازی مصرف انرژی های فسیلی، ایجاد سیستم های جمع آوری و دفع بهداشتی فاضلاب و راه اندازی صنایع بازیافت، از شیوه های متعادل در جهان برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست و استفاده اقتصادی از پسمانده ها می باشد. مدیریت پایدار پسماند باید از لحاظ محیط زیستی مؤثر، از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه و از لحاظ اجتماعی مقبول باشد. در بیان روش تر باید کارایی محیط زیستی، صرفه اقتصادی و مقبولیت اجتماعی لازم را داشته باشد، علاوه بر این بر اساس دیدگاه اندیشمندان مؤثرترین ویژگی های اصلی یک سیستم مدیریت پسماند پایدار عبارت است از:
- جامعیت سیستم: سیستم باید همه نوع مواد و از هر منبعی را پوشش دهد.
- بازار محوری: هر ایده ای که در مورد پردازش و بازیابی مواد ارائه می شود، باید بازار محصولات این فرایندها را در نظر بگیرد.
- انعطاف پذیری: یک سیستم مؤثر باید در طراحی، انطباق و اجرا انعطاف پذیری کافی داشته باشد تا در طول زمان و در شرایط مختلف کارایی خود را از دست ندهد.
- مقیاس: لزوم یکنواختی کمیت و کیفیت مواد بازیافتی، کمپوست یا انرژی، لزوم استفاده از گزینه های متعدد مدیریتی و مزایای اقتصادی، همگی دلیلی بر ترجیح مقیاس های بزرگ تر و منطقه ای است.
- مقبولیت اجتماعی: برای اجرای مؤثر یک سیستم مدیریت پسماند مشارکت عمومی امری ضروری است. مردم باید نقش خود را در سیستم به خوبی بدانند و با آن همکاری کنند(نورپور و دیگران،1392،ص.(12
زنجیره بازیافت پسماندهای شهری از حلقه های اصلی: تولیدکنندگان، بازیافت کنندگان(بخش خصوصی) و شهرداری ها تشکیل می گردد. در این میان نقش اصلی و پیوند دهنده بین سایر حلقه ها به عهده شهرداری هاست. این نهاد بایستی با برنامه ریزی و ایجاد زیر ساخت های لازم، ضمن جلب مشارکت مردم در جداسازی و تفکیک از مبدأ پسماند، بخش خصوصی را به ارائه خدمات پیمانکاری بازیافت ترغیب نماید. برای مدیریت پسماند در جوامع پس از مطالعات وسیع و تحقیقات گسترده در نهایت هرم مدیریت پسماند به عنوان استراتژی برگزیده شد(شکل شماره .(3
شکل شماره:(3) هرم مدیریت استراتژیک پسماند(نجفی و دیگران،1388،ص(9
آن چه در این هرم مشخص است بهترین گزینه عدم تولید پسماند است و اگر تولید شود، میزان آن کم باشدضمناً. تولید کنندگان بیشترین میزان تفکیک را انجام دهند و با تمهیداتی، بخش قابل استفاده مجدد به چرخه مصرف باز گردد. پسماند جمع آوری شده با پردازش مناسب و در خور دارای ارزش افزوده گردد و آن بخش از پسماند که قابل استفاده نمی باشد، به شکل مناسبی دفع یا دفن گردد . کاهش تولید مواد زاید جامد به کلیه اقداماتی گفته می شود که به کاهش مقدار و یا سمیت مواد زاید دور ریز منجر شود، پیش از آن که این مواد خریداری، مصرف و یا دفن گردند. عملیات کاهش مواد زاید شامل جلوگیری از تولید، بازچرخش کردن زایدات، کمپوست کردن و تولید و خرید موادی است که اجزای قابل بازیافت دارند یا زایدات کمتری تولید می کنند(یغمائیان و حاج محمدی، 1383،ص.(4 در سال 2007 هرم مذکور با تغییراتی روبه رو شد. در هرم مدیریت پسماندها هر چند همه جوانب فنی، اقتصادی، زیست محیطی و اجرایی به شکلی لحاظ شده بود ولی در بخش پردازش دارای نواقصی بود. از این رو در سال 2007 این هرم با تغییراتی اصلاح شد و در آن نقش اقتصاد پر رنگ تر از نظریه قبلی شد. به این صورت که در بخش پردازش، دفع یا دفن، در صورت رعایت اصول محیط زیست و توسعه پایدار، این اقتصاد است که تعیین می کند که آیا کمپوست انتخاب شود یا زباله سوز یا بازیافت و یا دفن. در واقع این هرم برای هر منطقه از کشور و یا حتی شهر بر اساس الگوی مصرف نوع و میزان پسماند تولیدی و نیاز به منابع انرژی منحصر به فرد خواهد بود(شکل شماره.(4
