بخشی از مقاله
چکیده
تخیل در تمام نمودهاي مذهبی، اسطورهاي و ادبی داراي این قدرت متافیزیکی است که آثاري علیه زوال، مرگ و سرنوشت خلقکند. به اعتقاد ژیلبر دوران شورش علیه مرگ از یک طرف، و کنترلِ آن از طرف دیگر، مانند پشت و روي یک سکّهاند. او معتقد است در پشت این تصویرهاي ذهنی موضوع زمان نهفته است. بر اساس این موضوع، وي تخیلات را به دو منظومه روزانه و شبانه تقسیم کرده است. بیشک شاعر بهترین کسی است که میتواند این مقولات را در قالب تصاویر ادبی به ما نشان دهد.
از آنجا که الهینامه عطار نیشابوري داراي تصاویر دو قطبی - مثبت و منفی - است، لذا هدف از این پژوهش آن است تا با نگاهی نو، صورتهاي خیالیِ الهینامه را طبق نظریه ژیلبر دوران بررسی کند و پاسخ این پرسش را بیابد که: بارزترین صورتهاي خیالی شعر عطار، متعلق به کدام منظومه تخیلی باشد؟می نتیجه کلّی بیانگر این نکته است که بیشترین تمایل اندیشه این شاعر به منظومه روزانه تخیلات با ارزشگذاري مثبت میباشد که نشان دهدمی عطار تصویر مرگ را در تخیل خود تلطیف کرده و وحشت آن را گرفته است.
مقدمه
بدون تردید تخیل در تمام نمودهاي مذهبی، اسطورهاي و همچنین نمودهاي ادبی داراي این قدرت متافیزیکی است که آثاري علیه زوال و مرگ و سرنوشت خلق کند. شاعر، جهان واقعی را زمینهاي میسازد و آن را مایه کار خویش قرار میدهد سپس آن را با تخیل پرورده و به گونه یک آرمان ارائه میدهد. این آرمان به زندگی او وسعت میبخشد و جاودانیاش میکند از این جهت که شاعر، آفریننده است و هنر آفریده او. یکی از این زمینهسازيهاتخیل استما. خیالا و تخیل چیست؟ رضا براهنی چنین مینویسد:قدرت» تخیل، یعنی شور و هیجانی کامل که به کار میافتد تا احساسات و اشیاء و تجربیات مختلف و متعلق به زمانها و مکانهاي مختلف را در یک لحظهاي خاص در کنار هم جمع کند و یا بر روي یکدیگر منطبق نماید و در لحظهاي، زمانی بیکران و در مکانی محدود، سرزمینی پهناور را ارائه دهد.« - براهنی،. - 76:1380 به بیانی دیگر »خیال، شبه و تصویري است که در خواب یا بیداري در ذهن انسان حاصل میشود.
»اولین مسئلهاي که به طور کلی در بررسی معناییتخی جلبِل نظر میکند این است که تخیل تداعیگر مفهومی دوگانه است. اولین صورت این دوگانگی به مفهومعدمیِ«» آن اشاره دارد، به گونهاي که این اصطلاح اغلب همراه با دلالتی در نظر گرفتهشودمی که مفهومِ - ذهنی - آن با واقعیت چیزها مطابقت نمیکند، درست همانطور که در محاورات روزانه از این واژه مفهوم »پوچی و خیالی« استنباط میگردد. اما صورت دیگر آن، وجه »وجودي« نزد فیلسوفان و ادیبان و به طور کلی اصحاب علوم انسانی است، به طوري که در این حوزه تخیهال »بستري براي ظهور« به شمار میآید.«
تخیعلاوهل بر معناي توانایی خلقِ تصاویر ذهنی و یا توانایی ذهن جهت آفریننده یا مبتکر بودن، متضمن قدرت تفکري میباشد که بازسازي کنندة واقعیتی است که بتواند به گونهاي، تحقق خارجی داشته و یا به اصطلاح به خوديِ خود ممکن باشد. چنانکه گفتهاند: »تصویر هم فرزند نگرش و عاطفه است و هم وظیفه مجسم ساختن محتواي عاطفی و احساسی و فکري تجربه شاعران را بر دوش میکشد ... کشف تصویرهاي بنیادین در آثار هنرمند و ترسیم خوشههاي تصویري، کلید به ورود جهان درون هنرمند را در دستان ما میس گذارد.« - فتوحی،. - 80:1386به بیانی دیگر، فرهنگ تداعی خوشههاي خیال عبارت است از »یک فکر، موضوع یا درون مایهاي که در قالب کلمات و عبارات خاص، تصاویر خیال، حتی اشخاص، اعمال، مکانها و ... در درون یک اثر هنري نمودکندپیداو غالباًمی بیانگر ذهنیت و حساسیت هنرمند نسبت به یک موضوع یا پدیدهاي خاص است، به گونهاي که این کلمات به صورت ملکه ذهنی او درآید« - شفیعی کدکنی،. - 221:1371
اگرچه منشأ و مشروعیتتخیل، قرنها تنها در در عرصه هنر و ادبیات دانسته میشد یعنی آنجا که سخن از خیالات، پندارها، مجازها و از واقعیت عینی به دور است. از قدیمیترین تعاریفی که تاکنون از شعر صورت گرفته، همواره تخیل به عنوان پایه اساسی شعر و جوهر شعر شناخته شده است، اما تخیل منحصر به حوزة ادبیات و شعر و هنر نیست بلکه تخیل عرصهاي وسیع دارد و مرزهاي آن نامشخص و نامحدود میس باشد. خیال، خواب، اسطوره، خاطره، آرمانشهر، امید، ایدئولوژي و ... همگی جلوههاي گوناگون تخیل انسانی است و مفاهیمی که به کارکردهاي متفاوت تخیل مربوط میشود.
»توجه اساسی به فرایندتخیل در زندگی اجتماعی، در پی کشف ناخودآگاه در روان شناسی روي داد که در همه حوزههاي معرفت بشري اثري شگرف گذاشت« - شریعتی،. - 165:1383 یکی از روشهایی که امروزه براي تحلیل متون به کار میرود استفاده از آراء نظریهپردازانی است که مبانی آن را به صورت مشخص ارائه اندکرده.یکی از کسانی که در زمینه نقد ادبی و به ویژه تخیلات ادبی پیشرو بوده و تخیل را ارج نهاده،است - » . - 1ژیلبر دوران« در یکی از نظریههاي خود با عنوانرژیم» روزانه تخیلات و رژیم شبانه تخیلات«، بهحلیلت کارکردهاي تصویري و تخیلی هنرمندان پرداخته است.
از آنجا که خیال عنصر اصلی شعر شمرده شودمی و تخیل دریچهاي است از تجربیات ذهنی که شاعر از آن به جهان مینگرد و شاعر تخیل خود را در شکلهاي صورخیال نشان میدهد، در این مقاله به علت ارزش و اهمیت تصویرسازي، نگارنده بر آن است تا با جستار در ساختار صورتهاي خیالی الهینامه عطار، با تکیه بر نظریه »ژیلبر دوران« گونههاي خیالی و خوشههاي تصویري شعر عطار را مورد تحلیل و تفسیر قرار دهد.
پیشینه تحقیق
در پژوهشهاي زبان فارسی، در زمینه کارکرد تخیلات ادبی بر مبناي نظریه ژیلبر دوران، مقالاتی در مورد داستانها و متون دیگر نوشته شده است: علی عباسی - 1380 - در مقالهاي با عنوان »طبقهبندي تخیلات ادبی بر اساس نقد ادبی جدید« و سارا شریعتی - 1385 - در مقالهاي با نام »جامعه انسانشناسی تخیل اجتماعی« به تحلیل و تفسیر »منظومه روزانه و منظومه شبانه«از دیدگاه ژیلبر دوران پرداختهاند.
عبدالرسول شاکري - 1387 - در مقالهاي با عنوان »ترس از زمان نزد شخصیتهاي روایتی محمود دولت آبادي« به این نتیجه رسیده است که شخصیتهاي روایتی دولت آبادي از گذر زمان میترسند و این ترس به شکل تصاویر حیوانی، تاریکی و سقوطی نشان داده شده است. غلامحسین شریفی ولدانی و میلاد شمعی - 1390 - در مقالهس اي تحت عنوان »تحلیل صورتهاي خیالی در شعر پایداري براساس نقد ادبی جدید« به تحلیل صورتهاي خیالی در شعر شاعران جنگ با تکیه بر نظریه ژیلبردوران پرداختهاند.
الگوي ساختاري »ژیلبر دوران«
رشته روانشناسی به دنبال کشف ناخودآگاه، رشته جامعهشناسی و به تبع آن انسانشناسی را متوجه فرایند تخیدرل زندگی اجتماعی کرد و به وجود یک زیربنايِ حقیقی از روح جمعی آگاه نمود. در فضاي فکرياي که هنر و خیال جایش را به پوزیتیویسمی - تحصلگرایی - منطقی داده بود ژیلبر دوران با بهرهگیري از آراء یونگ و باشلار دست به توسعهاي ساختاري و نشانهشناسانه از تصاویر و نمادها با تکیه بر مقولات ماهوي و نقشهاي کهن الگویی، با هدف ساخت همزمان یک طبقهبندي از کهن الگوها و تصاویر میزند و سعی میس کند امر شاعرانه - تخّیل - را دوباره به انسان جامعه شناسی وارد کند. - - 2 در واقع نظریه »ژیلبر دوران« بر مثلث اسطورهشناسی، مردم شناسی و تخیلات استوار است.
