بخشی از مقاله
چکیده
توجه به حروف و استفاده از آن ها به اشکال مختلف در شعر اغلب شاعران قابل مشاهده است. مولوی، خاقانی، سنایی، ناصر خسرو و ... جزو شاعرانی هستند که این برجستگی کاربردی در آثار ایشان به راحتی قابل تشخیص است. همین کاربردها نوعی سبک شخصی در شعر شاعران را می نمایاند که بررسی و تحلیل آن ها خالی از فایده نبوده و به نوعی در تبیین افکار و اندیشه های سرایندگان سودمند است. از این رو این مطالعه با هدف تشخیص، تبیین و نشان دادن ابیات و اشعاری که مولانا در آن ها با حروف به هنرنمایی پرداخته، شکل گرفت. به همین منظور مثنوی معنوی و دیوان شمس این شاعر عارف، با روش توصیفی – تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای و نرم افزارهای گوناگوننظیر صَریر و دُرج مورد کنکاش قرار گرفته و معلوم گردیدکه مولانا در تصویری کردن حروف الفبا ید بالایی داشته و توانسته در بیش از نصف حروف الفبای هنرنمایی کند. این بازی با حروف را می توان در تک تک شماری حروف یک واژه، توجه به شکل ظاهری آن ها، انتزاع از مجموعه ی حروف الفبا، توجه به حروف اول واژه ها و توجه به حروف رمز قرآنی و ... دسته بندی نمود.
کلیدواژهها: مولوی، حروف، تصویر سازی، الفبای فارسی
مقدمه
بدیهی است که تمام تلاش های زیباشناختی در هنر و ادبیات برای این است که هنرمند و سخنور بتواند با کمک آن ها، توجه مخاطب را به اثر خویش معطوف کرده یا برای ادای هر معنایی، طرق و فنونی به کار گیرد تا مقصود خود را در هر مقامی به طریق خاصی تعبیر کند. - رجایی، - 1340 شاعران که سال ها با واژگان و حروف زندگی کرده و آن ها را پس و پیش و حذف و اضافه می نمایاند از ویژگی های بالقوه و بالفعل حروف به خوبی آگاه بوده و می دانند که حروف، عناصر بسیار مناسبی هستند که می توان بر پایه آن ها تصاویر تازه و خلاقانه و هنری آفرید. - ذوالفقاری، - 1392بدیهی است که ظهور شعر و رقص شاعر با کلمات که غَلَیاناز های درونی او سرچشمه می گیرد؛بعضاً به صورت ارادی و بعضاً به صورت غیر ارادی اتفاق افتاده - قبانی، 1381، - 12 و با ظهور عنصری به نام خیال حادث می گردد. لذامی بینیم که که در آثار بعضی از شاعران، این غلیان ها گاهی با کمک »اشکال حروف« ظاهر شده و آفرینش ادبی آنان با این مهم، هستی پیدا می کند.
نیم نگاهی به آثار شاعران فارسی گو در این میان نشان می دهد که آنان در مقایسه با شاعران دیگر کشورها، گوی سبقت را ربوده و در منطبق ساختن تصاویر حروف با عواطف، زبردستی خاصی از خود نشان داده اند، - احمد سلطانی، - 1377 شاید همین موارد مولفان کتب بلاغی را هم بر آن داشته تا برای این شیوه تصویر سازی، نام های گوناگونی انتخاب و در کتاب های خود بیاورند که موشّح«»، معمّا«»، »مقلوب«، »منقوط«، »جامع الحروف«، »تشبیه حروفی« و ... جزئی از این ها می باشد.این گونه کاربرد ها را از جمله شیوه هایی می دانیم که شاعران برای انتقال عاطفه به مخاطبان خود از آن ها استفاده و با آفریدن تصاویر تازه ای به تقویت زبان ادبی و ایجاد سبک شخصی می پردازند. با این باور، بررسی آثار مولانا علی الخصوص، دو اثر سترگ این بزرگوار با نام ها »مثنوی معنوی و دیوان شمس«، نشان می دهد که ایشان نیز همانند خاقانی، سنایی، ناصر خسرو و ... با بهره بردن از ویژگی های حروف الفبای فارسی، تمهیداتی در این زمینه داشته و مهارت هایی از خود نشان داده اند که این مزالعه در پی بررسی چگونگی آن می باشد.
بیان مساله و تبیین اهداف
سنجش خلاقیّت های شاعرانه به وسیله نقّادان ادبی، به طرق مختلف انجام می پذیرد، آن ها گاهی به بررسی کاربرد های دستوری و واژگانی شاعران توجه نموده و گاهی به نحوه ی کاربرد صور خیال و گاهی به موارد روحی - روانی و ... می پردازند.
هنرنمایی شاعران با نام و شکل و حروف را می توان در آثار اغلب شاعران یافت ولی به هیچ عنوان نمی توان ادعا نمود که بسامد کاربردی در همه ی آن ها یکسان است. کنکاشی در اشعار مولانا با این رویکرد، نشان می دهد که ایشان نیز به این نوع تصویر سازی خلاقانه دست زده و جزو سرآمدان این نوع کاربرد باید بشمار آید. از این رو »بررسی این ابیات و تعیین بسامد کاربرد تصویری حروف الفبا و تحلیل آن ها در دو اثر مثنوی معنوی و دیوان شمس ایشان« هدف این مطالعه می باشد.پرسش های تحقیق سوال اصلی این مطالعه عبارت است از این که:بازی با حروف یا هنر نمایی با آن ها، در مثنوی و دیوان شمس، چگونه می باشد؟ سوالات فرعی که می تواند قابل طرح باشد این است که:
1.مولانا از میان حروف فارسی کدام ها را به کار گرفته است؟
2.از میان حروف به کار گرفته شده، کدام یا کدام ها بیشترین بسامد را دارند؟
3.تصویر مولانا به این طریق، چقدر مقبول است؟
پیشینه ی پژوهش:
بررسی های به عمل آمده در این زمینه نشان می دهد که به جز یک مقاله در این خصوص که در مورد اشعار خاقانی و به وسیله - ذوالفقاری، - 1392 انجام یافته و توضیحاتی که در کتب بلاغی از جمله » صور خیال شفیعی کدکنی « و ... در مورد تشبیهات حروفی می توان به دست آورد، مطالعه ی خاصی در این زمینهمخصوصاً در آثار مولانا وجود ندارد و با این اوصاف این مطالعه را باید یک پژوهش بدیع در مورد این شاعر عارف به حساب آورد.
روش شناسی، ابزار و جامعه ی پژوهش
این مطالعه یک تحقیق کیفی از نوع توصیفی B تحلیلی است که آن با ابزار کتابخانه ای و سندکاوی و با استفاده از نرم افزار هایصَریر، دُرج، گنجور، دهخدا، و ...انجام و نسبت به جمع آوری داده ها اقدام شده است، جامعه آماری این مطالعه، دو اثر مثنوی معنوی و دیوان شمس و مقالات مربوط به مولوی و آثار آن بزرگوار بوده و جامعه نمونه، صرفاً ابیاتی است که در آن ها با حروف هنرنمایی شده است.
یافته ها:نتایج حاصل از داده ها نشان می دهد که مولانا توجه خاصی به تعدادی از حروف الفبای فارسی نظیر » الف، ج، د « داشته و تعبیرات عرفانی و غیر عرفانی خود را با توجه
