بخشی از مقاله
چکیده
گردشگری و محیط زیست به طور متقابل با یکدیگر وابسته اند. محیط زیست بسیاری از جاذبه های توریستی را شکل می دهد.æ توسعه گردشگری می تواند آثار مثبت و منفی بر محیط زیست داشته باشد. از این رو توسعه و مدیریت گردشگری به گونه ای که با محیط سازگار باشد و به افت کیفیت آن نیانجامد، عامل اساسی در دستیابی به توسعه پایدار به حساب می آید. امروزه توسعه روستایی یکی از مهمترین دغدغه های نظریهپردازان، برنامهریزان و مجریان حکومتی میباشد. راهکارهای که اخیراً در اغلب کشورها بهویژه کشورهای جهان سوم مورد توجه قرار گرفته و نتایج مثبتی هم به همراه داشته است، توسعه گردشگری در نواحی روستایی که دارای پتانسیلهای لازم برای این امر هستند، میباشد. گردشگری نه تنها بهعنوان یک ابزار بالقوه برای تغییر این وضعیت، بلکه یکی از عناصر جدائیناپذیر راهبرد توسعهی روستایی بوده و بهعنوان یک راهبرد توانمند و دارای مزیت نسبی و پاک، میتواند جریانات اقتصادی از جمله کارآفرینی و اشتغال، سرمایهگذاریæ جمعیت را به سوی روستاها و نقاط طبیعی بکشاند.
با این رویکرد بارزترین نقش گردشگری در مناطقی چون منطقه مورد مطالعه میتواند حرکت به سوی توازن و تعادل منطقهای باشد. در این مقاله سعی شده اثرات و پیامدهای گردشگری با هدف گردشگری پایدار درابعاد زیست محیطی از دیدگاه جامعه میزبان مورد مطالعه قرار گیرد.تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی مبتنی بر روشهای میدانی و کتابخانهای است بدین صورت که با استفاده از پرسشنامه، نظرات گردشگران، ساکنان محلی و کارشناسان مربوطه جمعآوری شده و نتایج آنها تجزیه و تحلیل گردید. نتایج پژوهش بیانگر این است که توسعه این نوع گردشگری اثرات زیست محیطی فراوانی را بر جای گذاشته که مهمترین آنها تخریب پوشش گیاهی، تغییر کاربری اراضی، شکار بی رویه، آلودگی آب ها و از بین رفتن چشم اندازها می باشد. برای رسیدن به گرشگری پایدار باید الگوهای ارزیابی زیست محیطی و ارزیابی تعداد گردشگر بر مبنای ظرفیتها رعایت گردد. از این رو مدیریت علمی اثرات گردشگران بروی منطقه و برنامه ریزی برای کنترل و هدایت اثرات، امری مهم و اجتناب ناپذیر میباشد.
واژه های کلیدی:گردشگری، گردشگری پایدار، مخاطرات زیست محیطی، روستاها، شهرستان گرگان.
مقدمه
گردشگری را می توان صنعت سفید نام نهاد، زیرا برخلاف اغلب صنایع تولیدی، بدون آلوده سازی محیط زیست انسانی، زمینه ساز دوستی و تفاهم بین ملتهاست و صلح و صفا را برای مردمان به ارمغان میآورد.[1] در حال حاضر صنعت گردشگری جایگاه خاصی در اقتصاد کشورها پیدا کرده و نقش فعال و مؤثری در ارتقاء ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بخصوص در کشورهای رو به توسعه ایفا میکند، به طوری که حجم مبادلات بین المللی گویای آن است که بیش از 20 درصد مبادلات با جریان گردشگری آغاز می گردد و در برخی کشورها درآمدهای ناشی ار آن یکی از منابع عمده در جهت تقویت اقتصاد ملی روزافزون آنها میشود.[2]در این راستا گردشگری دریایی نیز جزیئ از صنعت گردشگری به حساب می آید که می تواند نقش عمدهای در توانمندسازی مردم محلی و تنوع بخشی به رشد اقتصادی و نیز خلق فرصت های شغلی جدید در ارتباط تنگاتنگ با سایر بخشهای اقتصادی ایفاء کند موضوع مهم در برابر رشد روز افزون تقاضای گردشگری وضرورت توسعهی تسهیلات وخدمات مورد نیاز آن، در نظر گرفتن اثرات زیست محیطی آن است.
توسعه ی گردشگری، چه در مقیاس ملی و منطقه ای، اگر فقط با اهداف اقتصادی و پاسخ گویی به نیازهای مقطعی و روزمره انجام گیرد، نه تنها به اهداف مطلوب فراغتی و انسانی خود دست نمی یابد بلکه به تشدید مسایل و مشکلات زیست محیطی بیشتر منجر خواهد شد. از طرف دیگر، برخی از منابع گردشگری و تفرجی، از آسیب پذیری وحساسیت ویژهای برخوردارند æ »ظرفیت تحمل« آنها درپذیرش فعالیتهای گردشگری و تفریحی بسیار اندک است. اگر توسعهی گردشگری بر اساس اصول توسعهی پایدار و رعایت ملاحظات بوم شناسی انجام گیرد به سهم خود می تواند به عنوان حامی و مددکار محیط طبیعی عمل کند در غیر این صورت منجر به نابودی محیط زیست میشود. محیط زیست که موجب جذب توریست و سرمایهگذاری در بخش توریسم میشود میتواند به وسیله توریسم نابود شود و نتیجتا کیفیت محیط زیست از دست برود و نهایتا میتوان گفت: توریسم با نابودی محیط زیست خودش را نابود می کند.[3]
با این وجود باید گفت جذب گردشگر و طبیعت گرد، اگرچه فواید اقتصادی فراوانی دارد اما در کنار آن باید به چالشهای زیست محیطی که گردشگران و طبیعت گردان ایجاد میکنند نیز توجه شود. در این میان، اگر گردشگر فرهنگ حفظ محیط زیست را نیاموخته باشد و آن را مراعات نکند، خود یکی از عوامل تخریب محیط زیست محسوب شود.با یک بررسی اجمالی در مورد منطقه مورد مطالعه می توان متوجه این مسئله شد که گسترش گردشگری و فعالیتهای خودجوش مرتبط با آن به دلیل عدم مدیریت و برنامهریزی، مشکلات زیست محیطی زیادی نظیر آلودگی منابع آبهای زیرزمینی و سطحی نظیر رودخانهها ، از بین رفتن چشم اندازهای زیبا و تغییر در کاربری اراضی وتخریب باغ ها، آلودگیهای ناشی از ریختن زباله به دنبال تردد زیاد مسافر و افزایش مخاطرات طبیعی نظیر سیل و رانش زمین به دلیل احداث جاده ها و ساختمانها بر روی زمینهای نامناسب بدون بررسی و مطالعات علمی لازم در ارتباط با آن که خود اثرات نامطلوب زیست محیطی را به دنبال دارد، که این موارد ضرورت توجهæ مطالعه در مورد این مسئله را بیان می کند.
برخی از رتبه های گردشگری کشور ایران:
رتبه کشور ایران از بین 180 کشور موجود از لحاظ تعداد گردشگر شده جذب در رتبه 98 بازار جهانی گردشگری.[4]
ارزش صنعت گردشگری ایران مبلغ 28,1 ملیارد دلار در رتبه 36 جهان و رتبه 4 در بین کشورهای خاور میانه.[5]
از حیث در اختیار داشتن جاذبه های گردشگری فرهنگی - تاریخی در رتبه 9جهان
مبانی نظری:
گردشگری روستایی امروزه یکی از مردمیترین اشکال گردشگری محسوب می شود.[7] گردشگری روستایی عبارت است از فعالیت-های مختلف گردشگری در محیطهای مختلف روستایی و پیرامون آنها که دربردارندهی آثار مثبت و منفی برای محیط روستا، انسان و طبیعت است.[8] به عبارتی دیگر گردشگری روستایی شامل کلیه فعالیت های گردشگری در محیط روستایی با توجه به فرهنگ و بافت سنتی روستایی، هنر و صنایع روستایی، آداب و رسوم سنتی که در برگیرنده گردشگری کشاورزی، گردشگری سبز، گردشگری مزرعه ای، گردشگری غذایی و شکار است می باشد.[9] در گردشگری پایدار 3 چیز مهم مورد تاکید قرار میگیرد که عبارتند از:
الف - کیفیت گردشگری پایدار، که میتواند تجربهای با کیفیت بالا به گردشگر یا مسافر بدهد، همچنین باعث شود که کیفیت زندگی جامعه میزبان بهبود یافته و کیفیت محیط نیز حفظ شود.
ب - حفظ و دوام، گردشگری پایدار دوام منابع طبیعی که اساس و پایه وجود آن بوده و همچنین حفظ و دوام فرهنگ جامعه میزبان را که منشأ تجربیات ارزنده آن می شود تضمین میکند.
پ - تعادل، گردشگری پایدار بین نیازهای صنعت گردشگری، حمایت از محیط زیست و جامعهی محلی نوعی تعادل و توازن برقرار می کند.[10]
با توجه به 3 رکن اصلی گردشگری پایدار، سازمان جهانی جهانگردی، توسعه پایدار گردشگری را چنین تعریف کرده است: "استفاده بهینه از منابع طبیعی و فرهنگی کشور در جهت تأمین نیازهای نسل های کنونی و آینده به نحوی که ضمن حفظ یکپارچگی و هویت فرهنگی، سلامت زیست و تعادل اقتصادی، بتوان رفاه و آسایش ساکنان کشور و مهمانان آنان را به صورت متعادل و پایدار تامین کرد، و به طور خلاصه اهداف توسعه پایدار گردشگری عبارتند از: بهبود کیفیت زندگی جامعه میزبان، تأمین تجارب کیفی برای گردشگران و حفظ کیفیت محیط زیست.[11]توسعه گردشگری پایدار فرایندی جامع است که هدف آن پشتیبانی از محیط زیست روستایی، اقتصاد روستایی، ساختار و فرهنگ جوامع روستایی و زمینه سازی کسب تجربه برای گردشگران و بهره برداری درازمدت از صنعت گردشگری در مناطق روستایی میباشد.
نهایتا مستلزم گردشگری روستایی پایدار در نتیجهی عملکرد برنامهریزی و توسعه پایدار و فعالیتهای گردشگری پایدار است.[7]گردشگری نیاز به توسعه سالم اقتصادی و حفظ منابع طبیعی دارد. باید بین انسجام و یکپارچگی فرهنگ بومی از یک سو و از سوی دیگر مزایای حاصل از ایجاد شغل و نیاز به درک اثرات تغییرات سریع آب و هوا بر مناطق پذیرایی گردشگران مثل: سواحل دریا نوعی تعادل برقرار کرد. حتی گردشگری مبتنی بر سیستم اقتصادی هم زیانهای خاص خود را دارد. مقصود از گردشگری مبتنی بر اقتصاد که یکی از شاخههای گردشگری است، این است که طبقه میانی جامعه که دارای آموزش و درآمد کافی هستند به مسافرت و گردشگری می روند بدون اینکه محیط زیست را تخریب کنند. به هر حال، موجودیت گردشگر، خود به خود، مناطق قطب جنوب، جنگل های پر باران، مناطق حاره یا جزیرههای دور افتاده را تهدید و تخریب می کند.[10]
تفاوت گردشگری طبیعت گرا با گردشگری زیست محیطی:
گردشگری طبیعتگرا تفاوت ماهوی با گردشگری زیست محیطی دارد. تأکید این نوع گردشگری بر جاذبههای طبیعی و محیطی و پناه بردن به آغوش طبیعت زیبا و تحسین و درک و لذت بردن از جاذبه-های طبیعی است. که شامل دیدن از پارکهای حیات وحش و محیطهای حفاظت شده، کوهستان، جنگل، دریا، اقیانوس، کویر، قطبین، غارنوردی و سایر موارد می شود.[8] گردشگری زیست محیطی با انگیزه سفر به مناطق دارای جاذبههای طبیعی شکل می-گیرد و سازمان جهانی گردشگری - wto - آن را این گونه تعریف کرده است: "مسافرت به مناطق طبیعی که همراه با احساس مسئولیت باشد و موجب بهبود سطح زندگی مردم محلی و حفظ محیط زیست شود" .[12] از اینرو گردشگری زیست محیطی مستلزم ویژگیهای زیر است:
.1 بر جای نهادن آثار مثبت در زمینه حفاظت از محیط زیست و ارتقای کیفیت مدیریت آن؛ .2 داشتن حداقل آثار منفی برای محیط طبیعی و جوامع محلی؛ .3 به حداکثر رساندن مشارکت مردم محلی در تصمیم گیریهای مربوط به فعالیت گردشگری؛ .4 تدارک فرصت-های مناسب برای مردم محلی و دست اندرکاران گردشگری برای ارتقای بهرهوری و چگونگی پایداری آن.
اگر این چهار ویژگی رعایت نشود، نمیتوان صحبت از گردشگری زیست محیطی کرد. تفاوت اصلی گردشگری طبیعت یا گردشگری در طبیعت با گردشگری زیست محیطی رعایت چهار مورد بر شمرده در گردشگری زیست محیطی است. گردشگری زیست محیطی به عنوان گونهای از گردشگری می تواند با استفاده از توانهای محیطی سبب افزایش همکاری و حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار شده، تحریک و پویایی را در اقتصاد محلی و منطقهای به وجود آورد. این امر خود بازاریابی قوی در زمینه جاذبههای گردشگری زیست محیطی را میطلبد. بر این مبنا لازم میآید که در تبلیغ و شناساندن جاذبهها در سطح بین المللی کوشش شود و همچنین سهولت دسترسی به این جاذبه ها و ایجاد امکانات تفریحی جانبی فراهم آید.[8]
پیامدهای زیست محیطی گردشگری:
اهداف اقتصادی گردشگری اغلب برخلاف ملاحظات زیست محیطی میباشد. بنابراین پیروی از یک بخش بینابین رشدگردشگری و حفاظت محیط زیست الزامی است. فعالیتهای گردشگری پیامدهای کوتاه مدت و دراز مدت در محیط زیست دارند. پیامدهای کوتاه مدت: در ارتباط با پروژههای ساختمانی مثلا حداث هتلها و مکانهای تفریحی و تهیه خدمات همگانی با توسعه زیربنایی میباشند. پیامدهای دراز مدت: با مدیریت و نگهداری بخشهای توسعه گردشگری و پایداری فعالیتهای تفریحی توریست مرتبط میباشند.
پیامدهای مهم توسعه گردشگری در محیط زیست به دو گروه عمده تفکیک میشود:پیامدهای وارده بر محیط زیست فیزیکی. پیامدهای وارده بر محیط زیستا کولوژیک.[14]
پیامدهای وارده بر محیط زیست فیزیکی:
فرسایش خاک: برخی طرح های بزرگ توسعه گردشگری مانند: بنای هتل یا اقامتگاه و تهیه امکانات زیربنایی مثل جاده، به ویژه آنهایی که نیاز به پیسازی سنگین عمومی دارند موجب پاک تراشی انبوه پوشش گیاهی می شوند و به همین دلیل فرسایش خاک تسهیل میشود. در این میان عملیات مربوط به آماده سازی محل همچون پاک سازی، حفر کردن، هموار سازی، تخریب و لایروبی در کنار فعالیتهای ساخت و ساز مانند خاکبرداری، ساختمان سازی، احداث امکانات خطر فرسایش خاک را افزایش میدهد. این امر کاهش
