بخشی از مقاله
چکیده :
علیرغم پیشرفتهای چشمگیر در توسعه نواحی روستایی در دهه های اخیر و برخورداری سکونتگاههای روستایی از امکانات و خدمات زیربنایی و روبنایی ، مخاطرات محیطی همچنان از چالشهای عمده سکونتگاههای روستایی به شمار می رود و این مخاطرات در مقایسه با سکونتگاههای شهری ، از ابعاد و گستردگی بیشتری برخوردار است . در واقع حیات روستا و روستائیان و محیط روستا با انواع مختلفی از حوادث و بیماری ها روبروست ودر مجموع می توان گفت انواع خطرات در مناطق روستایی - چه خطرات با منشأ طبیعی باشند یا منشأ انسانی داشته باشند - متنوع تر از سکونتگاه های شهری است .
برای بررسی انواع خطرات مناطق روستایی ، شهرستان قیروکارزین به عنوان منطقه مورد مطالعه انتخاب شده است که خود دارای سابقه طولانی از مخاطرات محیطی بویژه مخاطرات با منشأ طبیعی بوده است . پنج روستای مهمّ این شهرستان جامعه آماری تحقیق حاضر را تشکیل می دهد که در مجموع دارای 1323 خانوار است و یکصد و بیست خانوار از این جامعه به عنوان جامعه نمونه انتخاب شده است . بررسی حاضر به روش مطالعه کتابخانه ای و جمع آوری داده ها از طریق پرسشنامه صورت گرفت.
روش تحقیق نیز توصیفی - تحلیلی است که با هدف شناخت ابعاد مخاطرات محیطی در سکونتگاههای روستایی و شیوه های کنترل و کاهش مخاطرات محیطی انجام شده است . نتایج مطالعه حاضر نشان می دهد که نخست : مخاطرات محیطی در سکونتگاههای روستایی از ابعاد و پیچییدگیهای بیشتری نسبت به شهرها برخوردار است ، در حالیکه ساختار مدیریت بحران و مخاطرات در سکونتگاههای روستایی چندان تعریف نشده است . سپس : فعال سازی نهاد های مرتبط و مستقر در سکونتگاههای روستایی چندان مانند دهیاری ها و مراکز یا خانه های بهداشت نقش مؤثری در آموزش روستائیان و کاهش آسیب در روستاهها دارد. و در نهایت اینکه علیرغم آنکه روستاهای شهرستان قیروکارزین از مخاطرات طبیعی تهدید بسیاری دارد، گستردگی مخاطرات با منشأ انسانی نیز تهدید مهمی در زمینه ایمنی برای سکونتگاههای روستایی این شهرستان به شمار می رود .
مقدمه
بدون شک حوادث قابل پیش بینی کامل و دقیق نیستند و علیرغم توسعه جوامع بشری در بخشها و ابعاد مختلف ، تهدید های محیطی و حوادث وناگون همچنان آسیب جدّی بر سکونتگاه ها و ساکنان آن وارد ساخته است . حوادث انواع گوناگونی دارند که بررسی آنها غالبأ از طریق منشأ ایجاد حوادث ممکن است .
به طور کلّی می توان گفت که حوادث اتفاقاتی هستند که دارای دو منشأ مخاطرات محیطی و مخاطرات انسانی بوده و چنین به نظر می رسد که توسعه علمی و روشهای پیش بینی ، هنوز نتوانسته بر جلوگیری از آسیب حوادث و مخاطرات بیانجامد. بنابر بررسی های رسمی ، بیش از چهل مخاطره طبیعی در سطح جها ن تشخیص داده شده که در گروههای مختلف زیر مجموعه مخاطره طبیعی قابل بررسی هستند ؛ در ایران حداقل سی و یک مخاطره طبیعی به ثبت رسیده است که نشان می دهد ایران یکی از مهمترین کشورهای جهان در زمینه آسیب پذیری از مخاطرات محیطی است .
بویژه آنکه سکونتگاههای روستایی تهدید و خسارت بیشتری از این مخاطرات دارند. به طور کلی آتش فشان - زمین لرزه - سیلابها ، طغیان رود ها - پیشروی دریاها ، رانش ، طوفان ها وباران ها و بادها ،خشکسالی ، بیماری های انسانی ، گیاهی و حیوانی ، آتش سوزی های طبیعی یا با منشأ انسانی ، تلفات جاده ای ، سقوط به دره ها ، قحطی ، کم آبی ، سرمازدگی و آب های آلوده و مسمومیت های ناشی از تغذیه ناسالم و کودهای نامناسب بکار رفته در تولید محصولات ، مجموعه ای از این مخاطرات محیطی به شمار می روند
کشور ایران جزو ده کشور حادثه خیز جهان به شمار می رود و خسارات مالی و جانی متأثر از آن بر اقتصاد کشور و روستاها تأثیر بسیاری داشته است و درک این مسأله که محیط های روستایی بیش از هر زمان دیگری ، عرصه های ناپایدار به شمار می روند، دور از ذهن نیست
بنابراین مسائل ، به طور قطع می توان گفت که تهدید های ناشی از مخاطرات محیطی ، اعتبار و حساسیت بیشتری برای سکونتگاههای شهری و روستایی دارند و آنچه به نظر اهمیت بیشتری می یابد آن است که توجه به تهدید های طبیعی و انسانی در سکونتگاههای شهری بیشتر است و دستگاهها و نهادهای اداری رسمی در شهرها عملأ در این زمینه به فعالیت می پردازند، در حالیکه گستردگی و ابعاد مخاطرات طبیعی و انسانی در سکونتگاههای روستایی بیشتر بوده و نهاد رسمی و فعالیت قانونی ویژه ای در این زمینه وجود ندارد .
به عبارت دیگر، تجربیات ناشی از مخاطرات نشان می دهد که میزان خسارات در نواحی روستایی بنا به دلایل مختلف بیشتر از شهرها است. مطابق با سرشماری کشور، حدود 30 درصد جمعیت کشور در حدود 63 هزار سکونتگاه روستایی استقرار دارند و به دلیل پراکندگی و تنوع محیط های جغرافیایی و دوری زیاد بسیاری از سکونتگاه های روستایی از کانون های شهری، پوشش ایمنی و استقرار واحدهای آتش نشانی و امدادی در روستاها میسر نیست
بنا براین ، مبتنی بر تجربیات و داده های رسمی ، احتمال مرگ ناشی از حوادث در سکونتگاه های روستایی بیشتر از مناطق شهری است. برای نمونه، در بررسی حوادث منجر به مرگ ثبت شده مربوط به حوادث غیرعمدی در سال 1381 در 18 استان کشور، در سکونتگاه های روستایی 60 در هزار و در شهرها 56 در هزار نفر گزارش شده است
علاوه براین، با توجه به ساختار جغرافیایی و طبیعی کشور و ساختار زمین شناسی ایران و وجود گسلهای فراوان تجربه های تأسف باری ناشی از حوادث طبیعی در روستاها روی داده و بیشترین خسارات طبیعی در ایران متوجه روستاهاست .مهمتر از آن، در میان مخاطره آمیزترین حوادث روستایی، آتش سوزی جایگاه بالایی دارد. بر اساس آمارگیری از 12 هزار و پانصد دهیاری کشور در قالب پرسشنامه اطلاعات دهیاری در سال 1385، حدود 10 هزار آتش سوزی در سال 1385 و 23 هزار حادثه آتش سوزی در سال های قبل گزارش شده است. علاوه بر آن، سقوط در چاه، سیل ، صاعقه، سقوط بهمن، حوادث طبیعی یا انسان ساخت دیگری است که دربازه زمانی 1380 الی 1385 در روستاهای کشور بیشترین فراوانی ها را داشته است
بنابراین، سکونتگاههای روستایی عملأ دهه ها از برنامه ها و اعتبارات جاری کشور در زمینه مسائل مربوط به ایمنی و مخاطرات محیطی برخوردار نبوده اند و از این حیث آسیب جدی دیده اند . مهمتر آنکه این سکونتگاهها بستر اصلی تولیدات کشاورزی کشور به شمار رفته و چرخه تولید کشاورزی وابسته به آنهاست - نظری ، . - 17 : 1384 بر این اساس ، تحقیق حاضر با هدف شناسایی انواع وابعاد مخاطرات در سکونتگاهها ی روستایی و روشهای کنترل وکاهش آسیب ناشی از مخاطرات محیطی در روستاها در شهرستان قیروکارزین در جنوب استان فارس انجام شده است . از طرفی ، از آنجا که نهاد تازه تأسیس دهیاریها در سکونتگاههای روستایی فعالیت محدودی در زمینه مسائل ایمنی در روستاها داشته است ، نقش این نهاد و تأثیرمشارکت مردمی در کاهش مخاطرات محیطی در روستاها از اهداف فرعی مقاله حاضر به شمار می رود .
به نظر می رسد مخاطرات محیطی با توجه به ساختارکالبدی و فرهنگی روستاها و کارکرد سکونتگاههای روستایی و نیز تنوع جغرافیایی محیط های روستایی گسترده تر از سکونتگاههای شهری است . با توجه به این فرض وبنا بر عدم وجود نهاد یا دستگاه مرتبط با مسائل ایمنی ، نقش دستگاه دهیاری روستاها جهت آگاهی و آموزش روستاییان درباره مخاطرات محیطی و کاهش اثرات مخاطرات در روستاها در کنار مشارکت مردمی برجسته تر از حد تصور است و مهمترین راه مداخله قانونی در این زمینه درروستاهاست . سؤال اصلی تحقیق عبارت است از : منشأ مخاطرات در سکونتگاههای روستایی - که ظاهرأ گسترده تر از سکونتگاههای شهری است - طبیعی است یا انسانی ؟ همچنین ظرفیت ها و نقش دهیاریها و مشارکت مردمی در کاهش اثرات مخاطرات محیطی در سکونتگاههای روستایی تا چه میزان است ؟
