بخشی از مقاله
چکیده
فصل جدید ساخت و ساز در ایران با بکارگیری سیستم ساخت صنعتی در ساخت ساختمانهای مسکونی از سال -1388 با آغاز پروژه های طرح مسکن مهر آغاز گردید و به طور فزاینده ای در ایران رشد کرد ولی به دلیل عدم شناسایی و ارزیابی دقیق ریسک های پروژه و نداشتن پاسخ های مناسب برای ریسک های پیش رو دچار چالش و بحران های جدی شد که گاها به توقف و از دور خارج شدن این گونه ساخت و ساز ها گردید. با توجه به ویژگیهای ساخت صنعتی ساختمان و نیاز به مدیریت صحیح پروژه در این نوع ساخت نسبت به روش های ساخت سنتی ، ارزیابی و مدیریت و پاسخ به ریسک های پیش رو به عنوان یکی از بخش های با اهمیت و اجتناب ناپذیر در مدیریت پروژه به وضوح قابل لمس می باشد.
ریسک در پروژه رویدادها یا وضعیت های دارای احتمال وقوع نامعلومی هستند که در صورت وقوع، بصورت پیامدهای منفی یا مثبت بر اهداف پروژه تاثیر می گذارند و دارای علل و نتایج مشخصی می باشند که مستقماًی در زمان، هزینه و کیفیت پروژه موثر هستند. بنابراین شناسایی ریسک و تعیین میزان پیامدهای مثبت و منفی آن بر اهداف پروژه و دادن پاسخ مناسب به آن از اهمیت ویژه ای برای مدیریت صحیح پروژه برخوردار است.
در این پژوهش ضمن ارائه الگویی قابل توسعه برای پیاده سازی عملی فرآیند مدیریت ریسک در پروژه های ساخت صنعتی مسکن، به بررسی مراحل ارزیابی و مدیریت ریسک پروژه بر اساس استاندارد PMBOK و با استفاده از تکنیک FMEA پرداخته می شود و ریسک های بحرانی که پروژه های ساخت صنعتی مسکن با آن مواجه هستند شناسایی و ارزیابی شده و پاسخ های مناسب برای آنها ارائه می گردد.
-1 مقدمه
پروژ ها در بستر زمان و در گستره مکان تعریف و برنامه ریزی می شوند و این دو عامل نیز پیوسته در حال تغییر و پویایی می باشند و عدم قطعیت از ویژگیهای ذاتی هر پروژه خواهد بود . پس هر چه عدم قطعیت ها در پروژه دقیق تر مورد تجزیه و تحلیل قرارگیرد و پاسخ مناسب برای آنها داده شود ، اهداف پروژه سهل تر و سریع تر محقق می گردد. از سال 1980 میلادی بحث دانش مدیریت ریسک در پروژه های ساختمانی مورد استفاده قرارگرفت ؛ امروزه سازمان ها دریافته اند برای حضور موفق در دنیای رقابت ، ناچار به مدیریت ریسک در پروژه ها می باشند.
مدیریت ریسک گامی در راستای اثر بخشی ،کارایی و علمی تر شدن پروژه می باشد ، به طوری که عدم قطعیت ها را از قبل از اینکه رخ داده و به بحران تبدیل شود، شناسایی کرده و یک تعادل بین تهدید ها و فرصت ها ایجاد می کند. شروع صنعتی سازی را می توان از زمان مهاجرت اروپاییان به آمریکا در قرن 19 میلادی یاد کرد. به دلیل تخریب های ناشی از جنگ جهانی و نیاز به تامین سریع مسکن ساخت و سازها به سمت صنعتی شدن پیش رفت و با رونق گرفتن مدرنیسم ساخت انبوه، ارزان و مطابق با معیارهای استاندارد در دستور کار قرار گرفت.
همچنین در کشور ایران از سال 1340 و با افزایش نیاز به مسکن در کلان شهرها، ساخت و ساز صنعتی مسکن - با استفاده از قطعات پیش ساخته و سیستم قاب سرد نورد شده فولادی - توسط چند کارخانه تحت لیسانس کارخانه های خارجی آغاز گردید ولی به دلیل بومی نشدن این روش ساخت پس از انقلاب اسلامی در ایران در سال 1357 شمسی به فراموشی سپرده شد تا اینکه در سال 1388 شمسی با شروع پروژه های خانه سازی انبوه موسوم به مسکن مهر دوباره مورد توجه قرارگرفت و آغاز گردید ولی به دلیل عدم بررسی ریسک های ساخت صنعتی مسکن این روش ساخت با چالش ها و بحران های جدی مواجه گردید.
تا کنون تحقیقات مناسبی در زمینه مدیریت ریسک پروژه های ساخت صنعتی در کشور صورت نگرفته است. لذا با توجه به اهمیت ساخت صنعتی ساختمان در کشور به عنوان یک الزام و ضرورت اجتناب ناپذیر و گسترش صنعتی سازی ساختمان و از سوی دیگر اختصاص حدود 40 درصد از تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی و 5 درصد تولید ناخالص داخلی در بخش ساختمان و مسکن ، ضرورت این پژوهش را بیش از پیش نشان می دهد. در این مقاله، ضمن ارائه روش کار ،ریسک پروژههای ساخت صنعتی مسکن در ایران تحلیل و ارزیابی خواهد شد.
-2 سیستم ساخت صنعتی
سیستم ساخت صنعتی ساختمان سازی روشی از ساخت است که با توجه به سرمایه گذاری انسانی در نواوری و نیز با تفکر مجدد در مورد بهترین راهکارهای تحویل عمل ساخت بر اساس سطح صنعتی سازی ، توسعه یافته است . میزان صنعتی سازی در سیستم صنعتی سازی ساختمان می تواند به عنوان یک سیستم پیش ساخت - Per-building System - ، ساخت و ساز مدرن - Modern Construction - ، ماشین سازی پیشرفته - Advance Automation - ، ساخت و ساز حجمی - Volumetric Construction - ، طبقه بندی شود.
به عبارتی سیستمهای صنعتی سازی ساختمان شامل کلیه فعالیت های مرتبط با طراحی، فناوری ها و روش های ساخت و ساز، و تولید کارخانه ای قطعات و اجزای ساختمانی است. در این روش اجزای ساختمان تحت نظام صنعتی در کارخانه تولید و از جنبه های مختلف از نظر کیفیتی، آزمایش و به کارگاه منتقل می گردد. در نتیجه عملیات ساختمان در محل کارگاه کاهش یافته و میزان تولید افزایش مییابد.
ساخت صنعتی ساختمان به دو بخش کلی سیستم های سازه ای صنعتی و زیر سیستم ها و روش های اجرای صنعتی تقسیم می شود. سیستم های سازه ای مورد اشاره حداقل شامل اسکلت ساختمان بوده و معموال سایر زیر سیستم های منطبق با هر سیستم نیز پیشنهاد شده است. از سیستم های سازه ای صنعتی رایج در ایران می توان به موارد زیر اشاره کرد: -1 سیستم بتن آرمه با قالب تونلی -2 سیستم قاب فولادی سبک سرد نورد شده -3 - LSF - سیستم قاب بتن آرمه پیش ساخته -4 سیستم بتن آرمه درجا با قالب های دیواری و سقفی یکپارچه - 5 سیستم قاب فولادی پیچ و مهره ای -6 سیستم بتن مسلح با قالب عایق ماندگار -7 - ICF - سیستم پانل سه بعدی -9 - 3D-Panel - سیستم ساختمان های چوبی
-3 مدیریت ریسک :
از طرف موسسه مدیریت پروژه - PMI - ، مدیریت ریسک به عنوان یکی از دوازده سطح اصلی پیکرهی دانش مدیریت پروژه [1] - PMBOK - معرفی شده است. در این تعریف، مدیریت ریسک پروژه عبارت است از »کلیه فرایندهای مرتبط با شناسایی، تحلیل و پاسخگویی به هرگونه عدم اطمینان که شامل حداکثرسازی نتایج رخدادهای مطلوب و به حداقل رساندن نتایج وقایع نامطلوب میباشد.« به علاوه، این راهنما ریسک را یک اتفاق یا شرایط دارای عدم قطعیت و یقین میداند که اگر اتفاق بیافتد تاثیر مثبت یا منفی بر اهداف پروژه دارد.
ریسک پروژه شامل تهدیدات برای اهداف پروژه و هم فرصتها برای ارتقاء اهداف میباشد. موسسه مدیریت پروژه، در راهنمای خود در مورد کلیات دانش مدیریت پروژه، برای فرایند مدیریت ریسک پروژه شش فاز را معرفی کرده است: - 1 برنامه ریزی مدیریت ریسک، - 2 شناسایی، - 3 تحلیل کیفی ریسک، - 4 تحلیلکمّی ریسک، - 5 برنامه ریزی پاسخ ریسک و - 6 نظارت و کنترل ریسک. در منابع مختلف، تعاریف دیگری نیز ارائه شدهاست.
-1-3 فرایند مدیریت ریسک :
مدیریت ریسک فرایندی سیستماتیک در شناسایی، تجزیه و واکنش در برابر ریسک های پروژه ، به منظور بیشینه سازی نتایج و وقایع مثبت وکاهش احتمال با اثرات وقوع پیامد های ناگوار بر اهداف پروژه است و اگر مدیر پروژه بخواهد پس از مواجه شدن و وقوع تهدیدات و فرصت ها تصمیم گیری کند، امکان اخذ تصمیمات صحیح و کارآمد کاهش پیدا می کند و پروژه دچار بحران می گردد که در پی آن می تواند بر روی زمان ، هزینه ، کیفیت ، بهره وری و عملکرد پروژه تاثیر بگذارد. چنانکه ذکر شد، بر اساس راهنمای PMBOK، فرایند مدیریت ریسک که مجموعه ای از وظایف که بهصورت یک سری فعالیتهای پیوسته در سرتاسر چرخه عمر یک مأموریت می باشند عبارتند از:
-1-1-3 برنامه ریزی مدیریت ریسک : - Risk Management Plan -
برنامه ریزی مدیریت ریسک، فرایند تصمیم گیری در مورد چگونگی نگرش و نحوه برنامه ریزی فعالیت های مدیریت ریسک یک پروژه می باشد. این گام شامل شناسایی و بازنگری خط مشی ها و رویه های مدیریت ریسک سازمان، شناسایی سطوح حدود مجاز ریسک پذیری و شناسایی مقدماتی ریسک است. برای انجام این برنامه ریزی اولیه و تشکیل ماتریس سنجش مقدماتی ریسک، از تعریف مجموعه ای از شاخص های تعیین کننده ریسک پروژه استفاده شده و بر اساس سطح حد مجاز ریسک سازمان ، در صورت لزوم به انتخاب تعدادی از ابعاد پر ریسک تر پروژه و مدیریت ریسک آن حوزه ها پرداخته خواهد شد.
-2-1-3 شناسایی ریسک : - Risk Identification -
شناسایی ریسک متضمن تعیین و مستندسازی ویژگی ریسک هایی است که می توانند بر پروژه اثر بگذارند. مهم ترین نکته ای که در این جا وجود دارد، این است که فرآیند شناسایی ریسک باید جامع باشد، چرا که ریسک هایی که شناسایی نشوند را نمی توان مدیریت نمود یعنی نمی توانند ارزیابی شوند، و بروز ناگهانی آن ها در مراحل بعدی، می تواند موفقیت پروژه را تهدید نماید و غافلگیر ی های ناخوشایندی پدید آورد.
با استفاده از ساختار شکست مناسب ریسک، به شناسایی ابعاد مختلف یک پروژه پرداخته می شود و ریسکهای پروژه در دسته های ریسک، شناسایی و سازماندهی می شوند. برای دسته بندی ریسک ها از ساختار درختی شکست ریسک - RBS - می توان استفاده نمود که تصویری کلی طبقه بندی شده از ریسکهای پروژه ارائه مینماید، متشکل از گروهها و زیر گروه های سازمان یافته ریسک بوده و ابزاری بسیار موثر در شناسایی منابع و آثار محتمل ریسکها میباشد. از روشهای شناسایی عدم قطعیت ها می توان به روش طوفان فکری، روش دلفی، آنالیز فرضیات ، نمودار علت و معلول ، آنالیز SWOT ، تشکیل کارگروه های پژوهشی ، پرسشنامه اشاره کرد. از این میان روش طوفان فکری است که از ظرفیت خلاق شرکت کنندگان بهره می برد و خطر نادیده گرفتن مسائل جدید و در حال ظهور را کاهش می دهد .
تکنیک دِلفی نوعی روش جمع آوری اطلاعات است که به عنوان شیوه ای برای رسیدن به توافق جمعی کارشناسان در خصوص یک موضوع ، مورد استفاده قرار می گیرد . یک تسهیل کننده برای جلب ایده ها پیرامون نکات مهم پروژه مرتبط با موضوع مورد نظر ، از پرسشنامه استفاده می کند . پرسشهای ارائه شده مورد بررسی قرار می گیرند و سپس برای اظهار نظر و ارائه ی نقطه نظرات بیشتر به کارشناسان عرضه می شوند . ممکن است پس از طی چند مرحله از این فرآیند ، توافق کلی حاصل گردد. این روش به کاهش پیش قضاوت در داده ها کمک می کند و این فرصت را در اختیار تمامی افراد قرار می دهد تا تحت تاثیر نتیجه منفی خروجی قرار نگیرند .
