بخشی از مقاله
چکیده
زندگینامهنویسی یا سرگذشتنامه به عنوان یکی از ارکان مهم شناخت تحولات تاریخی، جایگاه ویژهای در مقوله انسانشناسی یافته است که با پرداختن به جنبههای مشخص و تاثیرگذار یک یا چند شخصیت در پی توصیف و تحلیل فرازهای مهم و پیشینهشناختی زندگی شخصیتها میباشد. از آنجا که نگارش سیرهنویسی همواره بر پایه توصیف سرگذشت یک شخصیت واقعی شناختهشده با نمود توانمندیها و نقش تاثیرگذار او در تاریخ یک سرزمین یا در عرصه جهانی به عنوان دستاویزی برای شناسایی ابعاد وجودی و جزئیات زندگی او میگردد، بسیاری از تاریخنگارن و مولّفان اثر را بر آن داشته تا به منظور واکاوی منابع و شواهد قابل استناد، اقدام به ثبت وقایع تاریخی شخصیت و تبیین نقش و جایگاه انکارناپذیر آن را در رهگذر زمان و مکان نمایند.
کتاب »فیلسوف ری محمد بن زکریای رازی« که توسط مهدی محقق در دوازده فصل گرد آمده است، به لحاظ موضوع و انتخاب سوژه به عنوان یکی از تالیفات مهم و ارزشمند تاریخی است که نگارنده آن با توجه ویژه نسبت به یکی از بزرگترین مفاخر ایرانی دو هدف عمده را دنبال مینماید که یکی از آن دو، جزئی و دیگری کلی میباشد. نویسنده در هدف جزئی خود، همانطور که از عنوان کتاب نیز هویدا است، به دنبال شناساندن ابعاد شخصیتی دانشمند بزرگ ایرانی، محمد بن زکریای رازی با تمرکز بر اصل خرد و فلسفه بوده است، ولی تا حدود زیادی در کلیت متن از این اصل عدول میکند و هدف کلی نیز ترسیم سیمیای اندیشه و نقش ایرانی و جایگاه آن در گسترش عقل و دانش و فرهنگ جهانی حکایت دارد. این اثر علاوه بر بخش قابل توجه کمّی آن که تا حدودی میتواند به عنوان یکی از جنبه های مثبت آن تلقی گردد، از جهت فرم شکلی و محتوایی دارای یک سری فراز و نشیبهایی است که در این جستار با تکیه بر روش توصیفی - تحلیلی تلاش بر آن صورت میگیرد تا به نکات قوت و ضعف آن اشاره گردد.
کلیدواژه ها:مهدی محقّق، محمد بن زکریای رازی، فیلسوف ری.
-1مقدّمه
نقد نوعی تحلیل و ارزیابی آثار و سنجش ارزش فنی آن است و وظیفه آن هدایت عقل و خرد انسانی به سوی عوامل توجیهکننده در جهت تایید این ارزشها میباشد - ستولنیتز، 2007م: - 655 و در این میان، نقد آثار تاریخی با توجه به اهمیت آن، نیازمند دانش و معلوماتی گسترده نسبت به حوادثی است که نشانهها و پیامدهای آن در رهگذر تاریخ اتفاق افتاده است، باری از آنجا که تاریخ علم رخدادهایی است که با زندگی انسانها گره خورده است، در واقع رخدادهایی که بررسی آن نوعی بازگشت به گذشته میباشد و با اختلاف فرآوان خود با علوم دیگر به محدوده علوم توصیفی وارد میشود و اعتماد به آن با تکیه بر اسناد و مدارک یقینی و روشن صورت میپذیرد - بدوی، 2002م: - 5 تاریخچه نقد در ایران به زمان دوری باز نمیگردد، در واقع آنچه که تحت عنوان نقد کتاب شناخته میشود، بروز آن در ایران به تازگی بوده و رواج آن هم پس از انتشار کتاب و پدیدآمدن نشریات ادواری در یکی دو قرن اخیر رخ داده
است که از نمونههای نقد کتاب در ایران، در عصر مشروطه میباشد که به صورت مقالهای مستقل در ارزیابی یک اثر از اوایل قرن چهاردهم شمسی در مطبوعات فارسی ظهور کرده است - خرمشاهی، 1363ش: . - 10 کتاب "فیلسوف ری محمّد بن زکریای رازی" از جمله کتابهای تاریخی نگارشیافته به منظور شناخت فرهنگ وتمدّن ایران و به هدف تبیین جایگاه شخصیتهای مهم و تاثیرگذار برخواسته از این مرز و بوم است و این جستار نیز بر آن است تا در حد بضاعت و توان علمی نویسندگان آن با در پیش گرفتن روش نقد توصیفی و تحلیلی به ارزیابی ساختاری و محتوایی این اثر برگزیده از مجموعه آثارمهدی محقّق اقدام نماید.
1-1 پیشینه پژوهش:
مهدی محقّق، پژوهشگر، نویسنده و ادیب برجسته ایرانی است و از نامآوران عرصه شرح و تالیف آثار ادبی، فلسفی و فقهی به شمار میآید. وی بنیانگذار دائره المعارف تشیع و از اعضای بنیاد دایره المعارف اسلامی و رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و مدیر مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مکگیل بوده است. از مهدی محقّق آثار تألیفی و پژوهشی بسیاری در حوزه زبان و ادبیات فارسی، حکمت و فلسفه اسلامی، تاریخ پزشکی اسلامی، کلام اسلامی، فقه، اصول و دیگر زمینهها به دست آمده است، نمونه این آثار به طور گزینشی میتوان به »صرف و نحو و قرائت عربی«، »شرح بزرگ دیوان ناصر خسرو«، « »، »الشکوک علی جالینوس«، « »، »منظومه در اصول الفقه« و... نام برد.
از جمله نقدهایی که به آثار ایشان صورت گرفته است، پژوهش »نقدی بر شرح دیوان ناصر خسرو« میباشد که آرش امرایی آن در سال 1394ش منتشر نموده است و در این جستار به تحلیل و بررسی تعدادی از محققان از جمله شرح مهدی محقّق که به شرح دیوان ناصر خسرو پرداختند، اقدام مینماید. نمونه دیگر نقد کوتاهی است که شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی درباره شرح قصیده ناصر خسرو قبادیانی تحت عنوان »نقد و بررسی کتاب: شرح سی قصیده از حکیم ناصر خسرو قبادیانی؛ به کوشش مهدی محقق« نوشته شده است و در آن پیرامون ساختار و نحوه نگارش این کتاب با دید کتاب درسی نکاتی حائز اهمیت ذکر گردیده است. از این رو با بررسیهای صورتگرفته پیرامون کتابفیلسوف» ری محمّد بن زکریای رازی« تاکنون هیچ اثر انتقادی درباره این کتاب ایشان صورت نگرفته است و این جستار را میتوان به عنوان اولین گام در جهت نقد و تحلیل این کتاب مهدی محقّق دانست.
2-1 سوالات پژوهش
این پژوهش در پی پاسخدادن به پرسشهای ذیل است:
کتاب فیلسوف" ری محمّد بن زکریای رازی" با چه رویکرد و روشی نوشته شده است؟ کتاب حاضر در تحقّق اصول ساختاری و محتوایی یک اثر علمی چگونه عمل کرده است؟
این کتاب در زمینه تناسب عنوان، فصلها و محتوای متن تا چه میزان به موفقیت دست یافته است؟
-2 تحلیل ساختاری کتاب »فیلسوف ری محمد بن زکریای رازی«
1-2 معرفی شکلی اثر
کتابفیلسوف» روی محمّد زکریای رازیتالیف« دکتر مهدی محقّق، استاد دانشگاه تهران است که در سال 1352ش توسط مؤسسه مطالعات دانشگاه مکگیل، واقع در شعبه تهران به چاپ رسیده است. صفحه عنوان این کتاب که جلد آن را تشکیل میدهد، به صورت ساده به رنگ جگری یا رنگی برآمده از ترکیب سرخ و قهوهای میباشد، به گونهای که نام نویسنده در ابتدای سطر در سمت چپ، بالای صفحه با خط پررنگ مایل به سفید قرار گرفته و عنوان کتاب نیز با خطی اینچنینی در وسط صفحه ولی با اندازهای بزرگتر از نام مؤلّف نوشته شده است و سپس در پایین صفحه در میانه سطر نیز مکان نشر و سال چاپ و انتشار آن قید گردیده است. پس از گذرکردن از صفحه جلد کتاب، با صفحه سفیدی از آن که حاوی جملات و عبارتی به زبان انگلیسی میباشد، مواجه هستیم که مؤلف در آن با رعایت اصل امانتداری، تالیف خود را برگرفته از پژوهش در مجموعه کتابهای موجود در کتابخانه دانشگاه مکگیل واقع در شهر مونترال کانادا که از قدیمیترین دانشگاههای این کشور است، ذکر میکند و در صفحه دیگر از نام این دانشگاه با نوشتار فارسی و همکاری آن با دانشگاه تهران پرده بر میدارد.
تعریف مشخصات مولّف در این صفحه به همراه نوع انتشاراتی که حامی انتشار این اثر است، در صفحه واپسین ذکر میشود تا اینکه در آخرین صفحه عنوانبندی کتاب، در ابتدای سطر، سخنی معروف از پیامبر اکرم - ص - را بیان میکند که میفرمایند: »اگر دانش در ستاره پروین بودی، مردانی از ایران بدان دست یافتندی.« تبرکجستن به این سخن گرانقدر تاحدودی سیر فکری و قالب اندیشه مؤلّف اثر در ارجنهادن به نقش ایرانیان و تلاشهای آنها در کشف علم و حفظ بنیان آن را هویدا میسازد و هدف نویسنده از پرداختن به موضوعی اینچنینی را مشخص میکند. در ذیل این صفحه مؤلف دیگری به نام پرفسور توشی هیکوایزوتسو در کنار نام مؤلف اصلی اثر به چشم میخورد و از او به عنوان ناظر این اثر نامبرده میشود. در ادامه برخی از آثاری که حقوق نشر آن متعلق به انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مکگیل کانادا است و تحت نظر مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو صورت گرفته است، به ترتیب لیست میشود و دو صفحه از مجموعه صفحات این کتاب تا پیش از ذکر فهرست کلی را در بر میگیرد.
پیکره اصلی این کتاب شامل یک فهرست با موضوعاتی روشن و پیشگفتارهایی است که در کل حجم کتاب بر طبق شماره صفحات تعیینشده به 463 صفحه میرسد که البته حجم کلی آن با حدنصاب نوشتههای پیرامون پیشگفتار به زبان انگلیسی، تقریظ بر چاپ اول به زبان فرانسه، تحلیلی از طب روحانی به زبان انگلیسی و سپس کتاب علم الهی رازی و مساله قدمای خمسه به زبان انگلیسی به 512 صفحه نیز رسیده است. این کتاب از سه پیشگفتار آغازین قبل از پیشگفتار اصلی تحت عنوان فیلسوف" ری محمّد بن زکریای رازی" برخوردار است که توسط آقایان علی دشتی، رضا داوری و حبیب یغمائی نوشته شده است و نام هر یک نیز در پایان گفتار مربوطه، قید گردیده است و در ادامه، پیشگفتار اصلی اثر توسط مؤلف آن یعنی دکتر مهدی محقق نوشته میشود.
کتاب حاضر متشکل از دوازده فصل میباشد و موضوع هر فصل به تفکیک مطالب آن مورد تقسیمبندی قرار گرفته است. فصل نخست کتاب پیرامون سرگذشت زکریای رازی، نام، نسب، کنیه، ولادت، جوانی، تحصیلات، مسافرتها، مشاغل و سپس پایان عمر و وفات ایشان میباشد که در 7 صفحه تنظیم شده است، ولی این عناوین جزئی در متن به وضوح مشخص نگردیده است. فصل دوم پیرامون اساتید زکریای رازی از جمله علی بن ربن طبری، بلخی و ایرانشهری است که از صفحه نه تا بیست کتاب را به خود اختصاص داده است. فصل سوم مربوط به سرگذشت شاگردان وی از جمله یحیی بن عدی، ابو القاسم مقانعی، ابن قارن رازی، ابو غانم طبیب، یوسف بن یعقوب، محمد بن یونس میباشد و
