بخشی از مقاله
چکیده
از سوی مخالفان زکریای رازی دانشمند و پزشک بزرگ ایرانی عقایدی درباره ادیان، بیان شده که سبب تکفیر وی گردیده است. نقل شده کهرازی نبوّت، رسالت و وحی را نفیکرده و ضرورت آن را نمیپذیرفت و در دو کتاب »فی النبوات« و »فی حبل المتنبینبه« نفی نبوّت پرداخته است. این دو کتاب اکنون در دسترس نمیباشند اما مخالفان رازی نقل قولهایی از این کتب را در آثار خود آوردهاند. ابو حاتم رازی در کتاب اعلام النبوه، زکریا رازی را دارای عقل معیوب و نفس و رأی ضعیف میداند که با آن به ابطال نبوّت پرداخته است. چرا دانشمند فرهیختهای چون رازی دارای چنین گرایشهای اعتقادی شده است. سؤالاتی را در ذهن پژوهشگرایجاد میکند و او را به کاوش در این زمینه وادار میکند در این پژوهش تلاش شده است به این سؤال پاسخ داده شود که آیا به واقع رازی بعضی از اصول ادیان را تحقیر و تقبیح کرده است؟و یا یک مسلمان واقعی و معتقد به رسالت انبیا بوده است؟ در مقاله ارسالی به روش توصیفی و تحلیلی با تکیه بر منابع به بررسی اعتقاد دینی زکریای رازی خواهیم پرداخت و روایات گوناگون را مورد ارزیابی قرار خواهدگرفت.
کلیدواژه ها:زکریا رازی، نبوّت، فکری، اعتقادی، مسلمان.
مقدّمه
اهمیت رازی و جایگاه آراء و آثار وی در تاریخ علوم پزشکی، فلسفه، دین و اخلاق در بین اندیشمندان از ویژگی خاص برخوردار است. رازی با وجود اینکه در نجوم، پزشکی و داروسازی و شیمی شهرت فراوانی دارد. در مقابل آثار فراوانی در زمینه فلسفه نیز دارد. برخی تفکرات فلسفی رازی را بر خلاف جریانی که در جامعه آن روزگار جاری بود، تبیین کردهاند. عدهای او را متهم به تناسخ کردهاند. استفاده از اندیشههای بزرگان فلاسفه یونان چون سقراط، افلاطون در آثار رازی این فرصت را به دست منتقدان او داد تا او را به سستی در ایمان و عقیده متهم سازند. در این پژوهش تلاش بر آنست تا به روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع اصلی و کتابخانهای به این مسئله پرداخته شود که حقیقتا رازی این اندیشمند توانا، ملحد و منکر وحی و نبوّت است؟ آیا وی از دین مقدس اسلام دست شسته و طریق الحاد را برگزیده بود؟
نسبت بیدینی و الحاد و نفی نبوّت درباره رازی را در آثار نویسندگان اسماعیلی و غیره میتوان مشاهده کرد، به سانی که قفطی می نویسد:اگرچه در علم الهی توغّل نمود اما غرض اقصی و مطلب اصلی از آن علم، وی را مفهوم نگردید از اینجاست که رایش مضطرب شده و آرای سخیفه اختیار نموده و مذاهب خبیثه اعتقاد کرده - قفطی،1371 ش،ص. - 372 مسلمانی رازی را با توجه به تالیفاتش، قابل باور است و اینکه تا حدودی تفکرات تشیع امامی داشته است. به همین خاطر از سوی بداندیشان و مخالفان شیعه امامیه وی را به کفر و زندقه منسوب کردهاند. به نظر میرسد که زکریای رازی به برخی از افکار و اعمال علمای ظاهرگرا در زمان حیات خود انتقاد کرده و به همین دلیل از طرف مخالفانش او را غیرمسلمان و کافر متهم کردهاند. در پیشینه این تحقیق به کتاب نظریه اخلاقی محمد بن زکریای رازی اثر احدفرامرز قراملکی میتوان اشاره کرد که به شکل گذرا به بررسی این موضوع پرداخته است.
نگاهی به حیات علمی رازی
محمد بن زکریای رازی به سال 251ق856 /م در ری متولد شد و در بغداد به تحصیل و پژوهش پرداخت و در 62 سالگی در زادگاهش و در اوج مرتبه علمی دار فانی را وداع گفت. وی سال 275ق ری را به قصد بغداد ترک کرد و زندگی حرفهای خود را در زمینههای درمان، آموزش و مدیریت بیمارستان در حدود 14 سال به صورت متناوب در دو شهر ری و بغداد سپری کرد - نجم آبادی،. - 50 :1371 رازی در علم منطق و هندسه و علوم فلسفه نیز مشهور است - قفطی،1371 ش، ص - 372 رازی به لحاظ معیشتی از طبقات میانی جامعه بود. گفته اند در اواخر عمر به تمکن مالی دست یافت. وی روزگاری به زرگری یا صرافی پرداخت و مدتی هم به کیمیا روی آورد. به سبب اشتغال به شیمی و آزمایشهای کیمیای چشم وی آسیب دید و هزینه زیاد درمان، انگیزه او را به فراگیری علم طب سبب شد - ابوالفداء، بیتا، ج. - 76 :2علاقه فراوان وی را به کتاب تمجید کردهاند.
در شرح احوال وی آوردهاند که کتاب همراه همیشگی و یاری مهربان برای او بود. شهرزوری 648 - ق - که از خورده گیران به رازی است برسختکوشی و اندیشیدن و اجتهاد او در آثار دیگران تصریح میکند - شهرزوری،1365 ش،ص. - 356 وی در بغداد به کسب دانش پزشکی، فلسفه و دانشهای پیرامون آن پرداخت. در آن زمان آثار علمی فراوانی از زبان یونانی و سریانی به عربی برگردانده شده بودند و رازی به منابع فراوانی دست یافت و همین شواهد آشنایی وی با زبان یونانی را تایید میکند - غنی، 1315ش: . - 25 رازی آموزش پزشکی و دارو سازی و خدمات سلامت و درمان را به صورت بالینی و در بیمارستان ارائه میکرد. مدیریت بیمارستان را هم در ری و بغداد بر عهده داشت - محقق، 1387ش: . - 7 رازی طب منصوری که برخی مسائل تشریح بدن را در ان مطرح کرده است، به امیر منصور بن اسحاق تقدیم کرد و در عهد خلیفه مکتفی از ری به بغداد آمد و عهدهدار تصدی یک بیمارستان شد - بدوی، 1362ش، ج. - 614 :1
جریانهای رازیشناسی
در اینجا شایسته است به بررسی و شناخت رازی با توجه به مطالعات سنتی در تمدّن اسلامی و غرب و پژوهشهای جدید پرداخته شود.
-1 جریان رازیشناسی را باید از خود رازی دانست. وی در معرفی خود دو رساله دارد: نوشتار نخست، فهرست نگاری از آثار خود به نام الرساله الهادیه الی الفهرست است. ظاهرا ابن ندیم گزارش خودرا از آثار رازی از همین نوشته آورده است - ابن ندیم، 1381ش: . - 531 وی همچنین در دفاع از خویش در برابر بدگوییهای بدخواهان رساله کوتاهی به نام السیره الفلسفیه نوشت. این رساله امروزه به زبانهای مختلف ترجمه شده است - مهدی محقق،1374 ش، ص. - 323 رازی خود منتقد حرفهای است و بر پیشینیان و معاصران خود نقد علمی و نقض فراوان نوشته است. وی همچنین گرایش به مخالف پروری داشت و آراء خلاف جریان رایج فلسفی بیان میکرد و این دو امر سبب شد متفکران مسلمان از معتزلیان و فیلسوفان مشا بر او نقد بنویسند - نجم آبادی، - 101 : 1371 -2جریان نقد و ردیه نویسی برآثار و آرای رازی که میتوان آن را رازی ستیزی نامید. ملحد دانستن رازی و نسبت دادن افکار کفرآمیز به وی از مشخصات جریان رازی ستیزی است.
پرچمدار این جریان، هم شهری دانشمند اسماعیلی وی، ابوحاتم رازی است. معاصر رازی تا حمیدالدین کرمانی و ناصر خسرو در سدههای بعد بودند. آنان میگفتند رازی در خداباوری صادق نیست و رسالت، نبوّت انبیا را انکار میکند. علاوه بر اسماعیلیان برخی ازفلاسفه همچون ابن میمونمی نویسند: رازی صاحب کتابهایی در الهیات است که در آن هذیانهایی گفته و جهل و نادانی بسیاری از خود نشان داده است - نجم آبادی،1375 ش، ص - 439 جریانهای سلفی چون ابن قیم جوزی، رازی رابه بددینی متهم میکردند - الجوزیه،1381ق، ج. - 241 :2 کسانی چون استاد مطهری در این اتهامات به دیده تردید مینگریستند و ریشه-های آن را در حسد ورزی و جنگ فرقهای مطرح کردهاند - مطهری، 1378ش، ج - 47 :14 جریان رازی ستیزی خدمت بزرگی در حفظ آراء رازی و انتقال آنها به روزگار ما کرده است. در این میان ناصر خسرو به پیروی از ابوحاتم رازی
نقش مهمی ایفا کرد.
-3 جریان رازیشناسی در غرب: آثار علمی رازی شامل حاوی، طب منصوری، جدری، حصبه و دیگر آثار پزشکی و دارو سازی به دنیای مغرب زمین رسید. اروپائیان ابتدا با آثار طبی و داروشناسی وی آشنا شدند. ترجمه لاتینی طب منصوری مربوط به قرن سیزدهم به وسیله ژرارد کرمونایی منبع مهم آموزش پزشکی شد. ترجمه کتاب الحاوی، یادداشتهای رازی در امور طبی در حدود بیست و پنج جلد به وسیله فرج بن سالم بنا به درخواست شارل از پادشاهان آنگو، به سال 1279م پایان یافت و نخستین چاپ آن به سال 1486 در شهر بریسکا منتشر شد. اروپائیان در سده اخیر به دانش طبی و بررسی اندیشههای فلسفی، الهیاتی و اخلاقی رازی پرداختند. این جریان را میتوان مرحله دوم رازیشناسی در غرب دانست که سایر آثار رازی را مورد توجه قرار داد. دوبوئر آلمانی را سر آغاز تأمل در آثار و اندیشههای فلسفی و اخلاقی رازی در دوره جدید دانستهاند - رازی، 1371ش: . - 59
رانکینگ شرح حال و آثار رازی را به انگلیسی درلندن چاپ کرد. دانشمند آلمانی جی، روسکا آثار رازی را از روی فهرست بیرونی در 1924 چاپ کرد. ماکس مایرهوف مقاله فلسفه رازی طبیب را در 1941 در مجله فرهنگ اسلامی چاپ کرد. اس، پینس مقالات گوناگونی درباره عقاید فلسفی رازی نگاشته است. پل کراوس مقالات متعددی درباره رازی نگاشت و آثار فلسفی وی را تحت عنوان رسائل فلسفیه در 1939 م چاپ کرد و رازی را به عنوان فیلسوف به دنیا معرفی کرد - مهدی محقق،1374 ش،ص. - 324 برای واکاوی اعتقادات مذهبی زکریای رازی باید به بررسی اعتقادات و اساتید و تألیفات وی توجه کرد، دراین بخش به تحلیل این موضوعات زیرپرداخته شده است:
