بخشی از مقاله
چکیده
میرزا علیرضا مشهور به میرزا آقاجان، متخلص به پرتو، غنایی سرای عهد ناصری است . وی از خطاطان برجسته دربار ناصر الدین شاه بوده و مجموعه خوشنویسیهای ایشان به همراه قرآنیمذهﱠب در کتابخانههای ملک و سلطنتی سابق محفوظ است. دیوان وی از نوع ادب غنای است که متشکل از غزلیات، قصائد و قطعاتی است که در مضامینی چون: مدح، وصف، وعظ و حکمت سرایش یافته است. سبک شعری پرتو بازگشت ادبی است و از این لحاظ یادآور اشعار حافظ، سعدی و سایر شعرای متقدم میباشد. تبحر در سرودن ماده تاریخ نیز از دیگر ویژگیهای شعری پرتو است.
کلید واژهها:ادبیات غنایی، خوشنویسی و تذهیب، ماده تاریخ، پرتو اصفهانی .
مقدمه
نوع غنایی کهنترین شکل شعری است که سروده شده و بیگمان، اولین بشری که پیرامون شعر و سخن آهنگین لب به سخن گشود و آن را با کلام دلپذیر همراه کرد، در پی بروز احساسات و عواطف درونی خود بوده و قطعه شعری که بر زبان جاری ساخته، از نوع شعر غنایی بوده است. لذتها و شادیهای شاعر و یأس و ناامیدی از دست نیافتن به آرزوها و دنیای آرمانی، تمام اندیشههایی است که فحوای شعر غنایی را میسازد.
در ادب فارسی نیز شعر غنایی دوره قاجار که به دوره بازگشت ادبی معروف است، با تأسیس انجمن خاقان که مورد حمایت فتحعلی شاه بود، رونقی بسزا داشته و مدحیه سرایی به تقلید از شاعران عصر غزنوی و سلجوقی رواج می یابد، و از این رهگذر شاعرانی چون: سحاب، صبا، قاآنی، محمودخان ملکالشعرا و مجمر، قصایدی پرشکوهی عرضه میدارند.از میان این شاعران یکی از شعرای برجسته که دیر زمانیبه سخن سرایی پرداخته و به لطف عمر نسبتاً طولانی و حضور در بسیاری از انجمنهای ادبی درکنار چکامه سرایی، در خوش نگاری و تذهیب نیز صاحب نظر و سرآمد همعصران خود بوده ،پرتو اصفهانی است.
آقا بزرگ تهرانی مشهور به میرزا آقاجان و متخلص به پرتو، غنایی سرا و خوشنویس عهد ناصری است. پدرش آقا محمد علی لنجانی اصفهانی از مالکان و کارگزاران دولتی بود. تاریخ دقیق ولادت پرتو معلوم نیست، لیکن به قرینه تاریخ وفات و مدت حیات احتمالاً در حدود سال 1213 هجری قمریدر روستای اُشیان لنجان از توابع اصفهان دیده به جهان گشوده است. از این روی در برخی منابع از ایشان به نام پرتو لنجانی نیز یاد شده است.
پرتو تحصیلات مقدماتی را در مدرسه نوریه اصفهان از مدارس دوره صفویه، همراه با کسانی چون: محمد علی مهّذب، نویسنده تذکره یخچالیه گذراند و در همانجا نیز علوم ضروریه و خوشنویسی را فرا گرفت. و درمحضر استادانی چون: آقا محمد زین العابدین اصفهانی ملقب به اشرف الکتّاب و آقا غلامعلی که هر دو از سرآمدان خوشنویسی عصر خویش بودند، به تکمیل دوره خط نسخ پرداخت بنحوی که با طی مدارج آن هنر به سرعت در شمار استادان خط نسخ، نستعلیق، ثلث و رقاع قرار گرفته، همان؛ همایی و از سوی برخی بزرگان لقب استاد الخطاطین را یافت.
سبک و شیوه پرتو در نگارش خط نسخ با استاد خود اشرف الکتّاب متفاوت بود و به همین دلیلسبکی ترکیبی از دو استاد خودیعنی آقا غلامعلی و اشرف الکتّاب را ابداع نموده و در نسخ نویسی بکار می گیرد.تبحر پرتو در خوش نویسی و نیزحُسن خلق وی موجب گشت تا شاگردان زیادی من جمله: سید علی اکبر زوارهای، ملا محمد تقلی و ملا محمد باقر خوشنویس و جمع کثیری دیگر ، از محضر ایشان بهرهمند گشته و خود بعدها تبدیل به استادانی چیره دست گردند.
پرتو در مدت اقامت در اصفهان در یکی از حجرهای مدرسه نوریه سکونت داشت و شاگردانش هفته ای دوبار نزد وی می رفتند، و غالبا، حجره او مجمعی برای حضور شاعران و هنرمندان اصفهان بود. وی همچنین با برخی صاحبان قلم و اندیشه معاصر خود، از جمله عبد المحمد خان ایرانی اصفهانی، مدیر روزنامه چهره نما در مصر و رضا قلی خان هدایت صاحب مجمع الفصحا مصاحبت و معاشرت داشت. وی در باب پرتو مینویسد: صحبتش روزی گشت، بس خلیق و مهربان و خوش طبع و نکته دان. اشعارش پسندیده و اخلاقش حمیده است.
پرتو پس از مدتی سکونت در اصفهان با شهرتی که در خوشنویسی تحصیل کرده بود، به تهران مهاجرت کرد و بدین گونه زمینه تقرب ایشان به عنوان خوش نویس در دربار ناصر الدین شاه فراهم گشت. او مدتی بعد از حضور در دربار به دستور فرهاد میرزا معتمد الدوله، پسر عباس میرزا، در سال 1297 هجری قمری قرآن مجید را به خط زیبای نسخ کتابت نمود، که هم اکنون از زیباترین قرآنهای مذّهب کتابخانه و موزه ملی ملک به شماره رفته جزء نسخههای نفیس محسوب میشو.داین قرآن مُذهب، دارای 229 برگ، و هر برگ متشکل از 9 سطر است.
در این کتابخانه همچنین قرآن دیگری موجود استکه توسّط ایشان در تاریخ 1277ه.ق به خط نسخ جهت ناصرالدین شاه کتابت شده است. این قرآن به همراه 150 قرآن دیگر - از جمله قرآن کتابت پرتو موجود در موزه ملک - در نمایشگاه گنجینه قرآن در موزه ایران باستان رونمایی شده است. نام پرتو در کتاب فهرست قرآنهای خطی کتابخانه سلطنتی ذیل، عنوان کاتبان و مذهّبان قرآن نیز ذکر شده است ایشان همچنین غیر از قرآن کریم، کتب ادعیه را نیز جهت بزرگان کتابت می نمود، که از آن جمله میتوان به کتابت دعای کمیل به خط نسخ در سال 1266 در تهران و قطعهای دیگر به خط نسخ در سال 1205 اشاره کرد.
پرتو اصفهانی علاوه بر خوشنویسی از جمله غنایی سرایان پرآوازه و مطرح عصر خویش نیز به شمار می رود، وی با کسانی چون: همای شیرازی، مسکین و سروش اصفهانی، میرزا حسین علی آشفته اصفهانی و ملامحمد باقر اصفهانی معروف به ابوالفقرا مصاحبت و مجالست داشت. عمان سامانی از شعرای سده سیزدهم، گلچین معانی حقیقت در قصیده انجمنیهای که درمعرفی و توصیف شاعران انجمن ابوالفقرا سروده است،
