بخشی از مقاله
چکیده
میرزامحمّدمهدی بن میرزامحمدباقر اصفهانی ملقّب به فروغالدّین و متخلص به فروغ از نویسندگان و شاعران قرن 13 ه.ق است؛ وی از صاحبمنصبان دربار قاجار بوده و به شغل استیفا و سیاق نویسی در دربار روزگار میگذرانده است، فروغ با برخی از شاهزادگان اهل شعر و ادب این سلسله مانند عباس میرزا و فریدون میرزا مراوده داشته و آثار متعددی به نظم و نثر فارسی و عربی از خود به یادگار گذاشته است.
دوران زندگی وی مصادف است با پیدایش سبک بازگشت ادبی و گرایش شاعران و نویسندگان به سبکهای خراسانی و عراقی؛ فروغ نیز مانند دیگر شاعران این دوره از این گرایش بیبهره نبوده و به شیوههای مختلف از آثار شاعران بزرگ ادب فارسی بویژه شعرای صاحبنام سبک عراقی بهره جسته و تحت تأثیر آنان قرار گرفته است.
نگارنده که بازخوانی و تصحیح نسخه تذکرهالشباب فروغالدّین، مقدمهنویسی، شرح لغات و ترکیبات دشوار و فهرست نویسی آن را به انجام رسانده است در این مقاله ضمن معرفی فروغالدّین اصفهانی و تألیفات متعدد وی در نظم و نثر فارسی و عربی، به بررسی تأثیرپذیری وی از شاعران شاخص ادب فارسی بویژه شعرای سبک عراقی پرداخته و جلوهها و نمودهای آن را با شاهدمثالهای متعدد در زمینههای مختلف ارائه داده است.
مقدمه
جایگاه فروغالدّین اصفهانی در عرصه شعر و شاعری مربوط به نهضت بازگشت ادبی است یعنی دورهای که »دو شاخه اصلی دارد: اول قصیدهسرایی به سبک شاعران کهن خراسانی و عهد سلجوقی .... دوم غزلسرایی به سبک عراقی یعنی تقلید از حافظ و سعدی«
از میان شاعران دوره بازگشت برخی مانند صبا، قاآنی و سروش در قصیدهسرایی به سبک خراسانی و برخی دیگر همچون مجمر اصفهانی، فروغی بسطامی و نشاط اصفهانی در غزلسرایی به سبک عراقی مشهور شدهاند، در این میان شاعرانی نیز هستند که شیوه بینابین را برگزیدهاند و با توجه به توانایی و قدرت طبع شعری خویش هم در سرودن قصیده به سبک خراسانی و هم در سرودن غزل به سبک عراقی طبعآزمایی کرده و آثار ارزندهای از خود به یادگار گذاشتهاند.
یکی از این شعرا که کمتر شناخته شده، فروغالدّین اصفهانی است که به قول رضاقلی خان هدایت »به همه گونه سخنان منظومه و منثوره قادر است.« - هدایت - 1216/1382: اما هنوز برخی از آثار وی چاپ نگردیده و شاهدمثالهای ذکر شده در این مقاله از روی نسخه خطی تذکرهالشباب که توسط نگارنده بازخوانی و تصحیح شده و نیز نسخه خطی دیوان اشعار فروغ که هنوز تصحیح نشده انتخاب گردیده است.
نگارنده در این مقاله تلاش کرده است تا این شخصیت ادبی و آثار و سبک شعری او را بهتر و بیشتر به جامعه ادبی کشور معرفی نماید و انواع بهرهگیری او از آثار شعرای بزرگ ادب فارسی را در معرض مطالعه خوانندگان محترم قرار دهد زیرا »هر اثر ادبی به محض قرار گرفتن در دایره ادبیات چه اصیل و چه تقلیدی خواه ناخواه و کم و بیش از جهاتی، آینه روزگار خویش و طرز فکر و رفتار مردمان زمان خود است. تک تک این متون، به شرط داشتن ویژگیهای ادبی باید مورد کاوش و سنجش قرار گیرند تا هم برخی از ناگفتههای تاریخ آن دوره به دست آید و هم خصوصیات زبانی و ادبی روزگار متن بهتر شناخته شود.«
.1 زندگینامه فروغ
فروغ در کتاب تذکرهالشباب در مورد ولادت خود میگوید »ولادت حقیر روز جمعه هفدهم شهر ذیحجهالحرام شب عید غدیر خم و مختتم سال یک هزار و دویست و بیست و سه هجری به طالع جوزا در دارالسلطنه تبریز اتفاق افتاد که دوازده سال از جلوس آن سلطان خلد آشیان ]فتحعلی شاه[ گذشته بود.« - فروغالدّین اصفهانی: - 3/1265پدر وی میرزا محمّد باقر متخلص به بهجت و از مداحان منوچهرخان معتمدالدوله بود، وی »از اعیان دارالسلطنه اصفهان، از غزل گویان مرتب و مقرر زمان خاقان مبرور فتحعلی شاه بود، مدتها هم در آذربایجان در خدمت ولیعهد به سر برده ... خط نستعلیق را بسیار خوب نوشته و از سایر کمالات هم بهره داشته«
براساس قول رضا قلی خان هدایت، پدر فروغ » مستوفی بیوتات و قورخانه و آتشخانه نواب شاهزاده اعظم ]فتحعلی شاه[ و ولیعهد معظم، عباس میرزا مغفور است «.
هدایت که خود را از دوستان فروغ میداند در کتاب مجمعالفصحا درباره فروغ مینویسد: »از هفت سالگی به تحصیل علوم پرداخته در خدمت فضلا و حکمای معاصرین اکتساب کمالات نمود تا فارغالتحصیل شده و به متابعت جناب قایم مقام و ملازمت نواب نایبالسلطنه و ولد ارشد او فریدون میرزا پیوست، سالها در سفر و حضر به استیفای خاص آن مغفور در آذربایجان و فارس مخصوص بودو غالباً به تألیف و تصنیف کتب و رسایل اشتغال داشت ...
نواب فریدون میرزا صاحب طبع موزون و اشعار به فصاحت مشحون بود و فرخ تخلص می فرمود میرزای سابقالذکر فروغ فرخی لقب داشت و به نام نامی امیرزاده موقر گرامی رسالات مینگاشت، در همان ایام فیمابین مؤلف و میرزا رشته مؤانست و مودت محکم گردید.«
چون پدرش درگذشت، به منصب استیفای خاص و تحریر رسایل قائم مقام و انشاء خطبه برگمارده شد و به قول دیوان بیگی »یک نوع وزارت علوم« یافت. - ر.ک: افشار: - 44/1378 وی بخشی از کتاب تذکرهالشباب را به بیان مطالبی در خصوص زندگی خود و پدرش اختصاص داده است.
دیوان بیگی بر اساس آنچه در گنج شایگان به دست آورده، مینویسد »در بدو دولت محمدشاه طاب ثراه مأمور فارس شد و مدتی در فارس به سر برد و مشغول استیفاء و محاسبات بود و مداخل خوب کرد، بعد از مدتی که به تهران احضار شد دست پر بیامد ولی چون به خدمتی مأمور نشد و مواجب به مخارج وفا نمیکرد خالی از بسط ید هم نبود بلکه بیشتر به عشرت و لهو میل داشت، اندوختهها را تلف کرد و کارش به عسرت کشید تا در انقضای زمان محمدشاه و اوایل سلطنت سلطان عهد پریشان بود. در صدارت میرزا آقاخان باز کوکب بختش ترقی نمود و در کار آمد و بود تا بدرود جهان نمود.«
بر اساس منابع موجود در مورد تاریخ وفات وی اختلاف نظر وجود دارد.
.2 آثار فروغ الدّین
فروغ به دو زبان فارسی و عربی تبحر داشته و »نامههای تازی و پارسی و قصیدههای عربی و عجمی نگاشته ... و به همه گونه سخنان منظومه و منثور قادر است.« - هدایت: - 1216/1382 آثار متعددی که از وی به یادگار مانده عبارت است از:
أ - تذکره الشباب : کتابی است به فارسی و عربی به نام ناصرالدین شاه مشتمل بر زندگینامه مؤلف، تاریخ عصر قاجار، تعدادی از مکتوبات آن دوره و برخی از اشعار فارسی و عربی مؤلف
ب - منظومه فرخ کلام: کتابی به نظم فارسی در صرف و نحو که به نام فریدون میرزا سروده است.
ج - دیوان لوحالضمیر: شامل قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات فارسی
د - فاتحهاللّسان: محتوی خطبهها و اشعار عربی
ه - صحایفالعالم: کتابی در پنج صحیفه درباره مراتب خلقت که بالغ بر دویست هزار بیت است.
و - ذوقینامه: کتابی به نظم شامل لطایف که به نام میرزا فتح اله ذوقی نوشته است.
ز - نشاطنامه: کتابی به نثر شامل احوالات و حکایاتو مطایبات که ظاهراً به نام بهاءالدین پسر میرزا رضی تبریزی نوشته است.
ح - فروغستان: کتابی در علم سیاق مشتمل بر چهار دفتر به نام حاجی میرزا آقاسی که توسط دکتر ایرج افشار تصحیح و باز نویسی شده است.
ط - ترجمانالدّساتیر: کتابی است که فروغ در تذکرهالشباب از تألیف آن سخن گفته است.
ی - دیوان اشعار
ک - تقصارهالنحور: منظومهای است که نسخهای از آن در کتابخانه ملک نگهداری میشود.
ل - ریاضالصفا فی مشاهیرالرجال و النساء: کتابی است در سه باب در معرفی مردان و زنان مشهور
م - مآثرالمعاصرین : ایرج افشار آن را جزیی از کتاب صحایفالعالم میداند اما صاحب الذریعه - ج : 1 ص - 4 از کتابی به نام آثار معاصرین در احوال ادباء ، فضلا و شعرای عهد قاجار از فروغالدّین اصفهانی نام برده است.
.3 بررسی تأثیرپذیری فروغ از شاعران پیشین
همانگونه که قبلاَ گفته شد فروغ از شاعران قرن 13ه.ق است که در انواع قالبهای ادبی مانند قصیده، غزل، مثنوی، قطعه، رباعی و مستزاد طبع آزمایی کرده و همچون دیگر معاصرانش تحت تأثیر سبک بازگشت از شاعران دیگر سبکها پیروی کرده است.
