بخشی از مقاله
تحلیل بهره برداری چند منظوره از مراتع فریدونشهر واقع در استان اصفهان
چکیده
فریدونشهر با مراتع ییلاقی از لحاظ تنوع گونهای و تنوع ژنتیکی بسیار غنی و از لحاظ اکولوژیکی منطقه با اهمیتی است. بهره برداری چند منظوره از پوشش گیاهی باعث کاهش فشار چرای دام بر مراتع شده و گامی مهم در جهت مدیریت پویای مراتع محسوب می شود. یافتن پتانسیل های بالقوه مراتع و سرمایه گذاری بر راه های معیشت جایگزین، یکی از اساسی ترین جنبه های موفقیت بهره برداری و مدیریت پایدار است. با توجه به نقش مهم گیاهان در تعادل اکوسیستم، و ارزش اقتصادی بالای گیاهان دارویی مراتع، شناخت خصوصیات و نیازهای اکولوژیکی و آشنایی با محل رویش آنها در جهت حفظ، ترمیم و مدیریت، شناسایی این گیاهان با ارزش اکوسیستمهای مرتعی ضروری خواهد بود. کاهش توان تولید و عملکرد مراتع از نقطه نظر اقتصادی و اجتماعی دارای اهمیت است،. که باید با بهرهبرداری محصولات فرعی مراتع مانند رنگهای گیاهی، تولید و فرآوری گیاهان خوراکی، دارویی صنعتی، زنبورداری و اکوتوریسم جایگزین شود. مقاله حاضر برخی از توانمندی های اشتغال و بهره برداری و مدیریت صحیح و پایدار در مراتع را با توجه به توانمندی های منطقه توضیح می دهد.
کلمات کلیدی ارزش اقتصادی، اشتغالزایی، محصولات فرعی، مدیریت پایدار
-1 مقدمه
جامعه روستائی موجود در کشور به سبب شرایط محیطی، اکولوژیکی و مشکلات گذران زندگی، برای ادامه حیات و بقاء از طبیعت اطراف خود بهره میبرند . اندازه گله خانوارها در حال حاضر بیش از ظرفیت مراتعی است که در اختیار هر خانوار قرار می گیرد، بررسی های به عمل آمده طی مطالعات پوشش گیاهی، درمنطقه مورد مطالعه بیان می دارد که ظرفیت بالقوه مراتع می تواند علاوه بر پاسخگویی به نیاز های وابسته به مرتعداری، معیشت خانوار های دامدار را تامین نماید. به دیگر سخن تعداد خانوار بهره بردار از گذشته تا کنون کاهش نیافته است و لیکن ظرفیت مراتع به علت بهره برداری های غلط به شدت کاهش یافته است و ظرفیت بالفعل مراتع نمی تواند پاسخگوی نیاز غذایی دام موجود باشد. امروزه استفاده چند منظوره و سرمایه گذاری در سایر منابع بالقوه ی موجود در مراتع و تکیه بر راه های معیشت جایگزین، می تواند همانند استفاده از محصولات مولد غیرچوبی، صمغ، تانن، گیاهان دارویی، صنعتی و محصولات غیر علوفه ای و اکوتوریسم افراد محلی را از فوایدش از جمله اشتغال ودرآمدزایی بهره ور سازد. در منطقه فریدونشهر اصفهان بستر مناسبی برای بهره برداری از محصولاتی بومی همچون کرفس کوهی فراهم است. زیرا زراعی کردن آن در حین سودآوری برای جامعه ی محلی از افزایش دیمزارهای کم بازده گندم و جو که موجب فرسایش خاک و شخم بی رویه میشود، جلوگیری می کند و هم چنین به وسعت رویشگاه این گونه ی در معرض انقراض می افزاید(.(4 یکی از کهنترین میراث، تجربیات بدست آمده مردم از طبیعت پیرامون گیاهان میباشد. مردم روستا به خوبی علم خواص گیاهی مراتع اطراف را دارند. نوع گیاهانی که خشک میکنند و در تهیه غذا بکار میبرند یا ترشیجاتی که از مراتع به عمل میآورند در بهترین رستورانها هم یافت نمیشود و جوشانده و دمکرده اندامهای گیاه را بعنوان مسکن در درمان بیماریهای گوارشی، قلبی- عروقی، کبدی، پوستی،کلیوی، صفرا، هپاتیت و ... بکار میبرند.
1
.2-1 منطقه مورد مطالعه
استان اصفهان با مساحتی درحدود 10/7 میلیون هکتار وسعت، در مرکز ایران واقع شده است. این استان از شمال به استانهای مرکزی، قم و سمنان، از جنوب به استانهای فارس و کهکیلویه و بویراحمد، از غرب به استانهای لرستان و چهارمحال و بختیاری و خوزستان و از شرق به استان یزد محدود میشود. شهرستان فریدونشهر در 175 کیلومتری غرب اصفهان به مساحت تقریبی 98000 در بین طول جغرافیایی و عرضجغرافیایی قرار گرفته است. حداکثر ارتفاع از سطح دریا 3987 متر و حداقل آن 1770 متر با میانگین ارتفاع حوضه 2828 متر، مرتفعترین شهر ایران است. مراتع محدوده مورد مطالعه به صورت مراتع ییلاقی مورد استفاده قرار میگیرد. شهرستان فریدونشهر دارای یک بخش مرکزی و پنج دهستان (برف انبار، پیشکوه موگو، پشتکوه موگو، دهستان چشمه لنگان و عشایر) است (نصرالهی، .(1377 در شکل موقعیت جغرافیایی منطقه مورد
مطالعه آورده شده است.
3-1 موقیعت اقتصادی اجتماعی
موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
مهمترین شاخص اقتصادی و بیشترین حجم فعالیت های این منطقه را فعالیتهای دامی و دامداری تشکیل می دهد، که علوفه مورد تعلیف دامهای غالبا از طریق مراتع تأمین میشود. دامداران روستایی دام های خود را در مراتع اطراف روستا و از طریق پروانه چرا، در فصل چرا تعلیف مینمایند. دامداران کوچ نشین نیز که بیشتر منطقه را تحت پوشش قرار دادهاند دامهای خود را در فصل چرا به منطقه میآورند. با توجه به کوهستانی بودن منطقه اراضی محدودی تنها در اطراف روستاها و حاشیه رودخانهها به صورت نوار باریک مشاهده میشود و عمده محصولات کشاورزی این منطقه کشت گندم و جو دیم و آبی، یونجه، نخود، عدس و سیب زمینی است. از عوامل دیگری که باعث محدودیت در کاشت نباتات زراعی و باغات و درختان مثمر در این منطقه شده است، وجود لایههای آهکی در محدوده فعالیت ریشه و محدودیت عمق خاک است. عوامل دیگر چون طولانی بودن فصل سرما، یخبندان و سرمازدگی گلهای درختان در اوایل فصل بهار در مراتب بعدی قرار میگیرد.
4-1 بررسی کلی فلور منطقه
این منطقه با توجه به تقسیم بندی هنری پابو کارشناسFAO با در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی و میزان بارندگی، جزء مناطق اکولوژیکی نیمه استپی سرد قرار گرفته، گیاهان معرف مناطق نیمه استپی مانند انواع گونها Astragalus sp میباشد که در سطح منطقه مورد مطالعه گون گزی به وفور یافت میشود.
گزانگبین ماده ملین و تسکین دهنده است که می تواند در درد سینه و التهاب ریه موثر واقع شده و ناراحتی تنفسی را تا حدودی دفع کند همچنین در درمان سرفه , خشونت سینه و تنگی نفس نقش داشته و می تواند به تقویت دستگاه گوارش و هضم و جذب کمک کند و کاربردی که در حال حاضر دارد در تولید گز , صنایع دارویی و با وجود 40 درصد فروگتوز همانند عسل یکی از منابع غنی این قند کمیاب است که میتوان از فروکتوز آن جهت تولید اسپرماتوزئید در انسان و نیز تزریق به افراد مبتلا به دیابت استفاده نمود. گون گزی معروف به گز خوانسار و با نام علمی Astragalus adsendens میباشد درختچهای چند ساله، خودرو، با ساقههای چوبی و به ارتفاع نیم تا یک مترکه از پایین منشعب و به تدریج بر تعداد آنها در قسمتهای فوقانی افزوده می شود. رشد شاخهها بیشتر در جهت افقی و کمیمایل به بالا و قطر سایه انداز معمولا حدود 1 تا 1/5 متر و شکل عمومی درختچهای مخروطی به ارتفاع کم میباشد. گلها پروانه آسا به رنگ سفید مایل به زرد میباشد. از جمله محصولات فرعی مراتع نوعی مان( (manne است، که در اثر
2
تغذیه حشره مولد گزانگبین (Cyamophila dicora) از گون گزی بدست می آید. نحوه تولید گون گزی بدین صورت است که حشره از شیره گیاه که دارای درصد بالایی از قندها می باشد، تغذیه کرده و گز انگبین را به صورت رشتههای خمیری، شفاف و بیرنگ و نخی شکل بر روی برگ و سرشاخههای گون دفع میکند، این رشتهها بلافاصله در مجاورت هوا منجمد شده و رنگ سفید شکری به خود میگیرد و در نهایت در شرایط خشک و آفتابی به حالت مایع در میآید. متأسفانه به دلیل تغییرات اقلیمی این حشره در اصفهان در حال انقراض است و تنها به تعداد کم در مراتع پشتکوه فریدونشهر وجود دارد.
.
5-1 پوشش مرتعی منطقه
شهرستان فریدونشهر به لحاظ دارا بودن اقلیم سرد و مرطوب استعداد خوبی برای رویش انواع گیاهان مرتعی دارد. به طوری که حدود 68/4 درصد مساحت آن را مراتع تشکیل میدهد، از این میزان حدود 70 درصد آن جزو مراتع خوب طبقهبندی شده است. ارزش علوفهای این مراتع 342 هزار واحد علوفه ای است و به دلیل چرای سالانه حدود 627 هزار رأس دام مازاد مراتع به شدت در معرض تخریب قرار دارد. در حال حاضر حدود 174 هزار هکتار از مراتع تحت پوشش طرحهای مرتعداری قرار دارد. به طور کلی پوشش مراتع فریدونشهر به لحاظ تعلیف دام، تأمین فراوردههای پروتئینی، حفاظت خاک، نفوذ آب حاصل از نزولات آسمانی در خاک و وجود گیاهان با ارزش دارویی، خوراکی و غیره از اهمیت بسزایی برخوردار است .(3) لیست فلوریستیک پوشش گیاهی مورد تعلیف دام منطقه مطالعاتی در جدول زیرجمعآوری شده است. پوشش گیاهی مراتع فریدونشهر به لحاظ تعلیف دام , تامین فرآورده های پروتئینی , حفاظت خاک , نفوذ آب حاصل از نزولات آسمانی در خاک و وجود گیاهان با ارزش دارویی و خوراکی و غیره از اهمیت بسزایی برخوردار است بطوریکه در کتب تاریخی این ناحیه را منطقه علف خیز با آبی فراوان و مراتعی بی پایان ذکر کرده اند و بر اساس بررسیهای بعمل آمده گونه های غالب تیپ پوشش گیاهی عبارتند از انواع قیاقها Agropyron.sp گونها Astracantha.sp، کرک Cozinia bachtiarica کما Ferula.ovina گیاهان یکساله Anoel gras ، قنقالهاContaurea و گیاهان دیگر نظیر بومادران - موسیر-کده- بروموس- زول-لاله واژگون- ماشک - اسپرس وحشی -جاشیر - یال اسبی- جاز - آویشن- تلخه بیان -شیرین بیان - قدومه- ارژن-دافنه-درمنه دشتی- چلپک- جو وحشی- باریجه-کلاه میرحسن -ریواس-چای کوهی- دم گاوی- چوبک-خوشک-نسترن- شنگ- بید-گز - تره- شوید و غیره میباشد.
.
3
-2 جمعآوری اطلاعات
برای مطالعه پوشش گیاهی فریدونشهر و سنتز اقتصادی اجتماعی منطقه با اطلاعات اداره منابع طبیعی فریدونشهر کار آغاز شد. با کارشناسی از اداره به منطقه مطالعه رفته و در تیپهای همگن نمونهبرداری میدانی صورت گرفتاصولا. تیپبندی در مرتع به منظور تعیین و تفکیک قطعات همگن از نظر ترکیب پوشش گیاهی انجام میگیرد، تا برای اندازهگیری پارامترهای مختلف از صرف وقت و هزینه سنگین جلوگیری شود. به طور کلی هر تیپ مرتعی به قطعه ای از مرتع اطلاق میگردد که از نظر ترکیب پوشش گیاهی و گونههای غالب، اختلاف عمده با مراتع اطراف داشته باشد و داخل تیپ تا حد قابل قبولی همگن و یکنواخت باشد. بنابراین در تعیین تیپهای مرتعی، پوشش گیاهی موجود ملاک عمل قرار گرفته است. روش نمونه برداری بطور تصادفی - سیستماتیک در طول ترانسکت 50 متری در مناطق معرف و تیپهای مرتعی بود. نمونهبرداری و اندازهگیری پوشش مرتعی در طول ترانسکت ثبت و گونههای ناشناخته داخل پاکت برای شناسایی جمعآوری شد .
1-2 بهره برداری از مراتع جهت چرای دام
متداولترین شیوه استفاده از مراتع کشور بهرهگیری از علوفه تولیدیمرتع جهت دام است. این شیوه بوسیله دامداری عشایری و روستایی مورد استفاده قرار میگیرد. با افزایش جمعیت دامدار و کاهش سطح در آمد آنها از یک طرف و وضعیت فقیر مراتع از طرف دیگر، تعادل طبیعی بین دام، مرتع و انسان بهم خورده است. مراتع ییلاقی منطقه فریدونشهر با جمعیت عشایری بالا دیگر تکافوی نیاز غذایی دام کوچنده را نمیکند و ناگزیر از بهرهبرداری از سایر منابع علوفهای از جمله علوفه دستی درایام نسبتا زیادی از سال میباشد. برخی از گونههای علوفهای منطقه مطالعه شده در جدول آورده شده است.
