بخشی از مقاله
چکیده
تحلیل رفتارها و خلقیات مردم در جامعه ایران، موضوع بررسیها و مطالعات مختلفی قرار گرفته است. با این وجود بنظر میرسد با توجه به تداوم برخی از جنبههای منفی رفتاری در بین ایرانیان، همچنان انجام مطالعاتی از این دست ضروری میباشد. این پژوهش سعی دارد ضمن پرداختن به تئوری "جامعهی کوتاه مدت" محمد علی همایون کاتوزیان، و با توجه به هرم نیازهای مازلو، نهادینه شدن احساس عدم امنیت را عامل اصلی شکلگیری بخشی از خلقیات منفی در میان ایرانیان، بعنوان یکی از مهمترین دلایل توسعهنیافتگی ایران، معرفی نماید.
سئوال اصلی این پژوهش این است که، علت اصلی به وجود آمدن خلقیات منفی ایرانیان به عنوان یکی از موانع اصلی پیشرفت چیست؟ فرضیهای که در پاسخ به این پرسش مورد آزمون قرار گرفته است، این است که شکلگیری بسیاری از رفتارها و خلقیات منفی ایرانیان، معلول احساس عدم امنیت و فقدان اعتماد متقابل در بین مردم این سرزمین بوده است.
مقدمه
در بارهی علل توسعهنیافتگی ایران تا بحال کتابهای زیادی نوشته شده و نظریات متعددی ارائه شده است. عده زیادی عقب ماندگی ایران را به عواملی تاریخی نظیر حمله ی اعراب، اسکندر، مغول ها و... نسبت میدهند. اما حجم بسیاری از آثار، عقب ماندگی ایرانیان را متوجه خلقیات ایرانیان و برخی رفتارها و نگرشهای منفی و ضد توسعهای میدانند. ادعای کسانی که به این دسته نظریات معتقدند، آن است که اگر چه ایران در طول تاریخ مورد تهاجم کشور های بیگانه قرار گرفته، اما این همهی ماجرا نیست.
علل تاریخی تنها در مقاطعی حضور داشته اند و ایرانیان خود در بوجود آمدن چنین شرایطی نقش داشتهاند. در این باره » مهندس بازرگان« در مقالهای تحت عنوان »سازگاری ایرانی« که به انتهای کتاب »روح ملتها«ی آندره زیگفرید اضافه شده، آورده است: »وقتی بنا شد ملتی بطور جدی با دشمن روبرو نشود، تا آخرین نفس نجنگد و بعد از مغلوب شدن سرسختی و مخالفت نکند... به هر کس و ناکس تعظیم و خدمت کند، دلیل ندارد که نقش و نام چنین مردمی از صفحه روزگار برداشته شود.
سرسخت های یک دنده و اصولی ها هستند که در برابر مخالف و متجاوز می ایستند و به جنگش میروند... ما اهل نبرد و کوشش برای رقابت و مسابقه با دیگران و اهل جنگیدن و جان کندن در کشمکش با ملیت های بیگانه و با فرهنگهای بیگانه نیستیم. تقلید و سازگاری را ترجیح میدهیم. بنابراین قالب روحی مستقل نداریم
علاوه بر این، باید این مسئله را نیز مورد توجه قرار داد که مسئلهی عقب ماندگی به تنهایی مطرح نیست و پیشرفت دیگران نیز مطرح است. پیشرفتگی دیگران به راحتی میتواند برای ما که سرعتمان قابل توجیه نیست، عقب ماندگی به همراه بیاورد. - نراقی، :1380 - 16 بنابراین سئوال اصلی این پژوهش آن است که، علت اصلی به وجود آمدن خلقیات منفی ایرانیان به عنوان یکی از موانع اصلی پیشرفت و توسعه چیست؟
و فرضیهای که در پاسخ به این پرسش ارائه میشود اینست که شکلگیری بسیاری از رفتارها و خلقیات منفی ایرانیان، معلول احساس عدم امنیت و فقدان اعتماد متقابل در بین مردم این سرزمین بوده است. اما، اگر چه میتوان خلقیات ایرانیان را یک عامل مهم در عدم پیشرفت ایران دانست، اما در این مسیر باید سعی شود تا از ذاتگرایی و تقلیلگرایی پرهیز شود.
ذاتگرایی به آن معنا که ایرانی جماعت، ذاتا چنین و چنان است و اخلاق و روحیات خاصی دارد، و تقلیلگرایی به معنای اینکه علل عدم پیشرفت ایرانیان را تنها به خلقیات ایرانیان نسبت داده و از توجه به سایر علل خودداری نماییم، هر دو می توانند به سوء برداشت و تحلیلهای اشتباه منجر شوند.
-1 چهارچوب نظری
به اعتقاد مازلو هر فردی دارای تعدادی نیازهای ذاتی است که رفتارهای او را هدایت و فعال میکنند. این نیازها، نیازهایی غریزی هستند، اما رفتارهایی که ما برای ارضای این نیازها به کار میبریم، ذاتی نیستند بلکه آموختنی بوده و بنابراین افراد مختلف در نحوهی ارضای انگیزهها ممکن است تفاوتهای زیادی پیدا کنند. او رده بندی از نیازها را بیان میکند که در این ردهبندی، ارضای نیازهای رده بالاتر، بیشتر مستلزم شرایط بیرونی بهتر - اجتماعی، اقتصادی و سیاسی - است تا ارضای نیازهای رده پایینتر
در این نظریه، نیازهای آدمی در پنج طبقه قرار داده شدهاند که به ترتیب عبارتند از:
- نیازهای زیستی: نیازهای زیستی در اوج سلسله مراتب نیازها قرار دارند و تا زمانیکه قدری ارضا گردند، بیشترین تأثیر را بر رفتار فرد دارند. نیازهای زیستی، نیازهای آدمی برای تامین و بقای حیات هستند؛ یعنی: خوراک، پوشاک، غریزه جنسی و مسکن. تا زمانی که نیازهای اساسی برای فعالیتهای حیاتی به حد کافی ارضاء نشدهاند، عمده فعالیتهای شخص احتمالاً در این سطح بوده و بقیه نیازها انگیزش کمی ایجاد خواهندکرد.
- نیازهای امنیتی: نیاز به رهایی از وحشت، تأمین جانی و عدم محرومیت، از نیازهای اساسی است؛ نیاز به حفاظت از خود، زمان حال و آینده را شامل میشود.
- نیازهای اجتماعی: یا احساس تعلق و محبت؛ انسان موجودی اجتماعی است و هنگامی که نیازهای اجتماعی او اوج میگیرند، برای برقراری روابط محبت آمیز و معنیدار با دیگران، سخت میکوشد.
- احترام: این احترام قبل از هر چیز نسبت به خود است و سپس قدر و منزلتی که توسط دیگران برای فرد حاصل میشود. اگر آدمیان نتوانند نیاز خود به احترام را از طریق رفتار سازنده برآورند، در این حالت ممکن است برای ارضای نیاز جلب توجه و مطرح شدن، به رفتار خرابکارانه یا نسنجیده متوسل شوند.
- خود شکوفایی: یعنی شکوفا کردن تمامی استعدادهای پنهان آدمی؛ حال این استعدادها هر چه میخواهند باشد. همان طور که مازلو بیان میدارد: »آنچه آنسان میتواند باشد، باید بشود« - رضائیان،. - 111-104 : 1379
شکل -1 هرم نیازهای مازلو
به اعتقاد مازلو، نیازهای اساسی خود را در یک سلسه مراتبتقریباً معینی بر مبنای ا صل قدرت نسبی مرتب میکنند. به همین مفهوم، نیازهای فیزیولوژیک، از نیازهای ایمنی قوی ترند، و نیازهای ایمنی از محبت، و نیازهای اخیر به نوبه خود نیرومندتر از نیازهای احترام هستند و این ها نیز از آن دسته از نیازهای ویژه فردی، که ما آنها را نیاز به خودشکوفایی نامیده ایم، قویترند
هنگامی که ارضای نیازها آغاز میشود، تغییری در انگیزش فرد رخ میدهد؛ بدینگونه که به جای نیازهای قبلی، سطح دیگری از نیاز، اهمیت یافته و محرک رفتار خواهد شد. نیازها به همین ترتیب تا پایان سلسله مراتب نیازها اوج گرفته و پس از ارضاء فروکش کرده و نوبت به دیگری میرسد
بر این اساس، نیازهایی که در پله پایین نردبان انگیزشی هستند باید قبل از آنهایی که در پله های بالایی هستند، ارضا شوند. در واقع نیازهای مراتب بالاتر تا زمانی که نیازهای رده پایین تر حداقل تا حدودی ارضا شوند، ظاهر نمیشوند. به عنوان مثال، شخصی که گرسنه است یا به خاطر ایمنی خود در وحشت است، نیازی برای تعلق داشتن و عشق احساس نمیکند. فرد در اینجا به فکر نان است تا عشق. تنها وقتی که مردم غذای کافی داشته باشند و بقیه نیازهای فیزیولوژیک آن ها براورده شده باشد و هنگامی که احساس امنیت کنند، به احساس نیاز برای تعلق داشتن و عشق خواهند رسید. وقتی این نیاز ها بر آورده شدند، به احترام اشتیاق پیدا میکنند و وقتی به آن رسیدند، مشتاق خودشکوفایی خواهند شد.
مازلو نیاز به امنیت را پس از مرحلهی تامین نیازهای فیزیولوژیک، در مرحلهی دوم قرار میدهد. مازلو معتقد است که نیاز به ایمنی و امنیت معمولاً سایقهای مهمی برای کودکان و بزرگسالان روان رنجور هستند. بزرگسالانی که از لحاظ هیجانی سالم هستند، معمولاً نیازهای ایمنی خود را ارضا کردهاند؛ وضعیتی که به ثبات، امنیت، و رها بودن از ترس و اضطراب نیاز دارد
مازلو امنیت را شامل امنیت شخصی در برابر جرایم، امنیت مالی و شغلی، بهداشت و سالم بودن در برابر حوادث و ... میداند. به اعتقاد مازلو، مرحله نهایی تکامل فرد، زمانی رخ میدهد که او از لحاظ برآورده شدن نیازهای پایهاش، احساس امنیت و آرامش کند. در چنین وضعیتی او توان و انرژی خود را بر تبدیل شدن به یک انسان موثر، خلاق، و دارای بینش و بصیرت متمرکز خواهد نمود. بر این اساس، برای دستیابی به جامعهای سالم، باید اعضای جامعه از نظر دسترسی به امکانات اولیه، و نیازهای اساسی زندگی خود تامین باشند، و البته چنانچه پیشتر آمد، نیاز به امنیت یکی از مهمترین و اساسی ترین نیازهای انسان است
-2 جامعه کوتاه مدت و مسئله امنیت در ایران
امنیت نیاز بنیادین و هدف اولیه و اساسی تکتک انسانها در جامعه و دولتها در عرصه بین المللی است. مهمترین وظیفه و مسئولیت دولت ملی که مبنای تأسیس آن محسوب میشود، تامین امنیت است
معنای لغوی امنیت، رهایی از تشویش، اضطراب، نااطمینانی و مخاطرات است. با این تعریف، بخش اعظم رفتارهای فردی، گروهی و اجتماعی صبغهای امنیتی پیدا میکنند، زیرا هیچ رفتاری فارغ از مخاطره و قدری تشویش نیست و اطمینان مطلق نهمیسّر است - چون رفتار و اراده انسانها قابل کنترل کامل نیست - و نه مطلوب؛ چرا که اطمینان و امنیت مطلق، پویایی را از جامعه گرفته و علم و پیشرفت را تعطیل مینماید بنابراین واژه امنیت معطوف به دفاع یا حفاظت از خود، خانواده، دوستان و اموال است.
معنای لغوی امنیت را میتوان رهایی از خطر یا مخاطرات و یا لطمات، ایمنی روانی، رهایی از هراس یا تردید، مشوش نبودن، نبودن احتمال ناکامی و چیزی که اطمینان و ایمنی میدهد، معنا کرد و احساس امنیت را می توان در امان بودن یا در امان حس کردن خود از تهدید تعریف نمود. درمقابل، احساس ناامنی و ترس بر وضعیتی دلالت دارد که در آن، افراد با محیطی تهدیدکننده مواجه هستند
امروزه ضرورت و اهمیت امنیت در حوزه های مختلف بر کسی پوشیده نیست؛ چرا که تمامی امکانات زندگی در صورت فقدان امنیت، می توانند تحت الشعاع ناامنی قرار گیرند. این موضوع از آنجا مطرح میشود که هیچ انسانی قادر به تامین امنیت کامل نیست، بنابراین در وضعیت اجتماعی زندگی میکند تا بتواند با همیاری دیگران امنیت را در حوزهی فردی و اجتماعی حاصل کند بنابراین تامین امنیت با بستر های فرهنگی- اجتماعی جامعه ای که فرد در بستر آن به دنبال تامین امنیت است، پیوند دارد.
»محمدعلی همایون کاتوزیان« با ارائهی تئوری »جامعه ی کوتاه مدت« و پیشینهی تاریخی این بسترها در ایران، معتقد است که یکی از مولفه های اساسی جامعه ایران در طول تاریخ، فقدان امنیت جانی و مالی افراد بوده است. از این منظر، ایران بر خلاف جامعهی بلند مدت اروپایی، جامعهای کوتاه مدت بوده است.
در این جامعه، تغیرات- حتی تغییرات مهم و بنیادین- اغلب عمری کوتاه داشتهاند. از این منظر، گویاترین بیان برای توصیف ماهیت جامعهی کوتاه مدت، اصطلاح "خانهی کلنگی" است؛ بدین معنا که بجای نوسازی خانه یا هر بنای دیگری و افزودن بر سرمایه مادی موجود، آن ساختمان به دست مالک یا خریدار ویران میشود و بنایی جدید بالا می رود. از این رو، همایون کاتوزیان تعبیر"خانه کلنگی" را برای این جامعه به کار می برد؛ یعنی جامعهای که بسیاری از جنبه های آن- سیاسی، اجتماعی، آموزشی، ادبی- پیوسته در معرض این خطر است که هوی و هوس کوتاه مدت جامعه با کلنگ به جانش افتد و آنچه را که ساخته شده، ویران کند
جامعه کوتاه مدت یعنی جامعهای که در آن چشم انداز بلندمدتی چه در سطح کلان و چه در مقیاس خرد و فردی وجود ندارد. ضرب المثل هایی که در ادبیات ما وجود دارند، مانند اینکه »تا شش ماه دیگر کی مرده، کی زنده؟« یا »از این ستون به آن ستون فرج است« یا »یک سیب را که بیندازی بالا ده تا چرخ میخورد تا بیاید پایین«، همه اینها نوعی فقدان امکان برنامه ریزی و باری به هر جهت زندگی کردن را نشان میدهند و اینکه هیچ معلوم نیست چه اتفاقی در آینده میافتد و ما به هر حال باید تسلیم شرایط و اوضاع و احوالی باشیم که هیچ کنترلی بر آنها نداریم. بی شک نوع نظام سیاسی در برهههایی طولانی از تاریخ ایران از میان انواع نظامهای شناخته شده، نظام خودکامگی بوده است، یعنی نظامی که به ظاهر یک نفر بدون ضابطه و قانون خواستههای خود را تحمیل میکند.
در هر نوع از انواع حکومت، نوعی احساس، رابطه شهروند را با حاکمیت مشخص میکند. در نظام خودکامگی، ترس جانمایه رابطه بین پادشاه و مردم است و همه در این ترس برابرند. این ترس بر خود حاکم نیز حکومت میکند.
