بخشی از مقاله
چکیده
اعتیاد به مواد مخدر پدیده ای جدید و خاص زندگی مدرن است. چرا که مصرف مواد مخدر اگر هم در گذشته وجود داشت، به عنوان اعتیاد و یا انحراف شناخته نمی شد. اما با گسترش فرهنگ مدرن، ارزش ها و هنجارهای مدرن نیز رواج یافته و کنش ها و رفتارهایی چون اعتیاد به مواد مخدر متعارض با هنجارها تلقی شده و علم جامعه شناسی نیز که وظیفه شناخت و تأثیرات هنجارها را دارد، انحرافات اجتماعی را مورد کاوش و پژوهش قرار داده و به تبیین علل و عوامل پیامدهای انحرافات می پردازند. یکی از علومی که نقش بسار بارزی در تحلیل پدیده اعتیاد دارد جامعه شناسی و وجود تخیل جامعه شناختی می باشد که در بین اندیشمندان علوم اجتماعی رابرت مرتن یکی از اندیشمندانی است که پدیده اعتیاد را به عنوان یکی از مهمترین انحرافات عمده و پرخطر در جامعه مورد بررسی قرار داده است. وجود انحرافاتی چون انزواطلبی، بدعت گزینی، گوشه گیری و عزلت داشتن برخی از افراد جامعه به دلیل عدم همنوایی و عدم پذیرش ساختارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه از عواملی است که فرد به منظور جبران ناکامی های خود به آسیب هایی چون اعتیاد می پردازد که عوامل آن ریشه درساختارهیا فردی، اجتماعی و اقتصادی جامعه دارد و بدین منظور برای حل و کاهش اثرات پدیده اعتیاد استراتژی هیا کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت نیز باید در این حوزه ها اعمال گردد.
واژه های کلیدی: اعتیاد، انحرافات اجتماعی، آسیب شناسی اجتماعی، ساختارهای فرهنگی و اجتماعی، رابرت مرتن
-9 مقدمه
اعتیاد به مواد مخدر به عنوان جدیترین مسأله اجتماعی ایران، وجوه مختلف جامعهشناسی، روانشناسی، حقوقی، سیاسی و ... دارد. به اعتقاد تحلیلگران اجتماعی، اعتیاد به مواد مخدر، بهعنوان یکی از مسائل پیچیده اجتماعی در عصر حاضر است که زمینه ساز بروز بسیاری از آسیبها و انحرافات اجتماعی میباشد. به عبارت دیگر رابطه اعتیاد با مسائل اجتماعی ارتباطی دو جانبه است؛ از یکسو اعتیاد، جامعه را به رکود و انحطاط میکشاند و از سوی دیگر پدیده ای است که ریشه در مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه دارد. اعتیاد گرایش فرد را به اصول اخلاقی و معنوی و ارزشهای اجتماعی کاهش میدهد بهطوری که آسیب شناسان اجتماعی، اعتیاد را به مثابه » جنگ شیمیایی خانگی« و »جنگ بدون مرز« میدانند. سازمان بهداشت جهانی مسأله مواد مخدر، اعم از تولید، انتقال، توزیع و مصرف را در کنار سه مسأله جهانی دیگر یعنی تولید و انباشت سلاحهای کشتار جمعی، آلودگی محیط زیست، فقر و شکاف طبقاتی، از جمله مسائل اساسی شمرده است که حیات بشری را در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی در عرصه جهانی مورد تهدید و چالش جدی قرار میدهد.
ضرورت شناخت ابعاد و سطوح این مسأله اجتماعی زمانی عمیقتر درک میشود که بدانیم پدیده اعتیاد، متأثر از توسعه فنآوریهای ارتباطی و رایانهای و باندهای مافیایی و دستهای پنهان است و از چنان پیچیدگیهایی برخوردار شده که سازمان ملل متحد آن را از جرایم سازمان یافته تلقی و اقدام به صدور کنوانسیونها و پروتکلهای مختلف برای مقابله با آن نموده است. حجم گسترده تجارت و چرخش مالی مرتبط با قاچاق مواد مخدر در سطح جهان و نقش مافیای منطقهای و جهانی این موضوع را بسیار قابل تأمل کرده است - هاشمی،. - 1831171 بنبراین اعتیاد به مواد مخدر در انواع مختلف آن به عنوان یک مسئله و آسیب اجتماعی مطرح می باشد.
آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی یا غیر رسمی جامعه محل فعالیت کنشگران قرار نمی گیرد و در نتیجه با منع قانونی و یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبه رو می گردد. به همین دلیل کجروان اجتماعی سعی دارند انحرافات و کجروی های خود را از دید ناظران قانون، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان دارند. زیرا در غیر این صورت با تعقیب قانونی، تکفیر اخلاقی و طرد اجتماعی مواجه می شوند . بر این اساس یک کجرو یا یک فرد انحرافی می تواند یک کنشگر فردی و یا یک کنشگر گروهی و جمعی باشد. لذا انحرافات و مسائل اجتماعی دارای تنوع و گستردگی خاصی می باشند که در جوامع متفاوت هستند.
مسأله اجتماعی عبارت از الگوی رفتار و وضعیتی است که از سوی تعداد زیادی از افراد جامعه قابل اعتراض یا نامطلوب محسوب می شود. این افراد تشخیص می دهند که برنامه ها، سیاستها و خدماتی برای مقابله یا کاهش دامنه آن مسلهأ ضرورتاً باید انجام پذیرد. بنابراین تعریف شرایط زیان آوری که توسط یک گروه اجتماعی، قابل سرزنش و نامطلوب تعریف نشده باشد، به عنوان مسلهأ اجتماعی شناخته نمی شود. اصولاً دیدگاه جامعه شناسی دارای خصیصه ای است که برای تحلیل یک پدیده همه ابعاد آن را که ممکن است در قلمرو علوم مختلف مانند سیاست، اقتصاد، مذهب، اخلاق و غیره قرار داشته باشد، مورد توجه قرار می دهد.
مسأله اجتماعی وضعیتی است که بیشتر مردم آن را غیر مطلوب تلقی کرده و از آن رنج می برند و بر زندگی بسیاری از آنان در فرایند کنش اجتماعی بطور غیر مستقیم و مستقیم اثر گذاشته و کثیری از مردم آن را احساس کرده و در حال اندیشیدن چاره برای آن بوده و حل آن را خواستارند - آزاد ارمکی،. - 19 :1377 مسأله اجتماعی موقعیتی است مؤثر بر عده ای از مردم که به گمان عدهی قابل توجهی از مردمان جامعه سرچشمه سختی و بدبختی به شمار می آید، ولی قابل بهبودی است. بنابراین مسأله اجتماعی هم از موقعیتی عینی و هم از یک سری تفاسیر ذهنی تشکیل می شود - میری آشتیانی،. - 41 :1382
از دیدگاه "گولد" و "کولب"، مسأله اجتماعی عبارت از وضعیتی است که به نظر تعدادی از افراد جامعه؛ چه آنان که درگیر مسألهاند، یا افراد دیگر که مبتلا به مسأله نیستند، مایه سختی تلقی شود؛ هرچند امکان بهبود داشته باشد. بنابراین مسأله اجتماعی، هم شامل موقعیت عینی و هم تفسیر ذهنی از وضعیت اجتماعی است که جامعه را در حالت بحرانی قرار میدهد. مسأله اجتماعی، شامل بزهکاری نوجوانان، جرم، الکلی بودن مزمن، خودکشی، اختلال روانی، طلاق، تبعیض قومی و گروهی، کمبود مسکن، بیکاری، اعتیاد به مواد مخدر و غیره میشود - . - 774 :1384
زمینه های مسئله اجتماعی مربوط به عوامل و شرایط مختلف موجود در جامعه، تغییرات ناهماهنگ و ترکیب نامتوازن ارکان و مؤلفههای درونی و بیرونی جامعه می باشد. وجود خشونتهای خانوادگی، رفتار نابهنجار افراد و گروه های اجتماعی زمینه را برای گسترش مسائل اجتماعی در جامعه تقویت می کند - شیخی،. - 35 :1381 پیشرفت وسایل زندگی و ارتقای آن، بهخصوص در کشورهای جهان سوم، با تغییرات سریع اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی همراه بوده و تغییرات ناگهانی در این کشورها باعث تضاد و تفاوت های بیرویه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی گردیده است. دگرگونیهای فوق، شکاف بین فقرا و اغنیا را تقویت نموده است. اختلاف طبقاتی و تفاوتهای سطح زندگی در شهرها و روستاها بیانگر وجود شکاف و گسترش مسائل اجتماعی می باشد - شیخی،. - 138 :1380
بنابراین آسیب شناسی اجتماعی بدین معنی است که هر گاه در یک نظام اجتماعی رفتاری با هنجارهای اجتماعی در تعارض باشد به آن رفتار، یک آسیب یا معضل اجتماعی می گویند. بر این اساس هر نوع رفتار فردی و اجتماعی که موجب اختلال در روابط اجتماعی می گردد به عنوان یک انحراف یا مسئله اجتماعی در جامعه شناخته می شود.
از نظر تاریخی، توجه به موضوع مسأله اجتماعی به دوره پس از انقلاب صنعتی باز می گردد. پس از آغاز انقلاب صنعتی با تغییرات بهوجودآمده، مشکلات مختلف در جهان بهویژه در کشورهای صنعتی پدیدار گردید. تأسیس کارخانههای مختلف همراه با استخدام افراد در آن به مرور زمان استقلال و خلاقیت افراد را از آنها گرفت، صنعت بر انسان مسلط گردید و این امر باعث شد که مسائل و مشکلات برای انسان صنعتی به وجود آید و او را در تنگنا و فشار قرار دهند. مشکلات بهوجودآمده در جریان صنعتیشدن، تأثیراتی بر روی افراد، خانواده، روحیات، طول عمر، مرگ و میر، آلودگی محیط زیست، تعذیه و ... گذاشت. از نمیه دوم قرن هجدهم نظام و سیستم کارخانه ای به جای نظام دستی قرار گرفت. در جریان صنعتیشدن با تغییرات سریع در جوامع نظام خانوادهها دگرگون گردید و با گسترش حرکت افراد از روستاها به سوی شهرها، تغییرات فرهنگی را به ارمغان آورد و باعث ناهنجاریهای اجتماعی، انحرافات جنسی، اخلاقی، افزایش طلاق و ... در نقاط مختلف جوامع صنعتی گردید، که جامعه شناسان را بر آن داشت تا به بررسی و تحلیل مسائل اجتماعی در جوامع بپردازند - شیخی،. - 34-38 :1831
-3 عوامل مؤثر بر اعتیاد
یکی از اقدامات رشته جامعه شناسی علت یابی مسائل و انحرافات اجتماعی است. پدیده ای مانند اعتیاد به مواد مخدر از مسائلی است که از دیدگاه کلی می توان شرایط مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و روانی و همچنین نظام شخصیت فرد و جامعه را در آن دخیل دانست و از جنبه جامعه شناسی خرد می توان دوره نوجوانی، استعداد ارثی، فقدان قوانین و مقررات جدی، عدم امکانات حمایتی، استعمال اعضای درجه یک خانواده و... را در گرایش به آن مؤثر دانست.
-1-3 عوامل فردی عوامل فردی و ویژگی های شخصیتی مانند وجود اضطراب، استرس، اختلال روانی، افسردگی و یأس و سرخوردگی، ضعف و فقر شخصیتی باعث جستجوی فرد به دنبال عامل تسکین دهنده و شخصیت بخش می شود که مصرف مواد مخدر و به تدریج اعتیاد به آنها یکی از این عوامل به ظاهر تسکین دهنده می باشد. از سوی دیگر فقر و ضعف تحصیلات نیز اگر به عنوان عامل فردی مورد مطالعه قرار گیرد که البته منشأ اقتصادی و اجتماعی دارد، خود می تواند عامل مهمی در گرایش به مواد مخدر داشته باشد. فقدان هدف و ایده آل زندگی، ناامیدی و یأس، عدم اعتماد
