بخشی از مقاله
چکیده
خداوند در قرآن کریم به منظور عبرت گرفتن انسان و تفکر در عظمت خداوند، از حیوانات در قالب تشبیه و تمثیل یاد کرده است. یکی از روشهای ناقص در فهم معنای کلمه استفاده از فرهنگهای لغت به تنهایی و به صورت جدا و منفک از ساختار جمله است که باعث فهم ناقص متن میشود، بنابر این هدف این نوشته، بررسی و تبیین جایگاه معنایی واژه دابه در قرآن کریم به روش توصیفی تحلیلی و مبتنی بر نظریه حوزههای معنایی انجام گردیده و مطالب آن در دو مبحث واژه شناسی و روابط معنایی جملاتی که این واژه در آنها مورد استفاده قرار گرفته است تحلیل و بررسی شده است.
مقدمه
تعریف مساله
یکی از علوم جدید که ما را در فهم درست آیات و واژگان قرآن کریم و پرده برداشتن از مقصود اصلی گوینده کمک میکند »علم معناشناسی« و »نظریه حوزه معنایی« است. بین کلمات یک حوزه ارتباط تنگاتنگی برقرار است. »حوزهی قاموسی مجموعهای از کلمات هستند که دلالت آنها باهم در ارتباط است و معمولاً تحت واژه عامی که آنها را به هم پیوند میدهد، جای میگیرد
حوزه معنایی یکی از شاخههای جدید زبانشناسی است که بسیار موردتوجه محققان قرارگرفته است. با توجه به گسترده بودن دامنه لغات در قرآن بررسی حوزهی معنایی واژگان میتوان افق جدید برای پژوهندگان باشد.
یکی از این حوزهها، حوزهی معنایی دابه در قرآن کریم است. استعمال این واژه در آیات متعدد با تعابیر و ساختارهای صرفی گوناگون مانند انعام، بهیمه، حموله و... و در بافتهای کلامی و روابط همنشینی - محور عمودی - و جانشینی - محور افقی - هرکدام معانی متعدد و تعابیر قابلتوجه را به مخاطب القا میکند. خداوند برای اهداف متفاوت از هرکدام از این واژهها بجا و در محل مناسب استفاده کرده است.
پیشینه تحقیق
درباره معناشناسی از شاخههای زبانشناسی، کتابها و مقالههای فراوانی به زبان فارسی و عربی نوشتهشده است. در این میان کتابهای مستقلی چون »علم الدلاله« نوشته دکتر احمد مختار عمر - 1998م - و»علم الدلاله ؛ اصوله و مباحثه فی التراث العربی«به قلم منقور عبدالجلیل - 2001م - و دهها کتاب دیگر به رشته تحریر درآمده است.در درون معناشناسی، یکی از مباحث برجسته و مهم، مبحث»حوزههای معنایی« است که اکثر معنا شناسان به تبیین و معرفی آن پرداختهاند.
یکی از ارزشمندترین پژوهشها در حوزهی» تحلیل معناشناسی مبتنی بر حوزه معنایی« کتابی است تحت عنوان » التحلیل الدلالی أجراءاته و مناهجه« اثر دکتر کریم زکی حسان الدین، به بررسی حوزههای انسان و حیوان پرداخته است. کتاب ذکرشده حوزه معنایی حیوانات را به طور کامل بررسی و توضیح داده است. این کتاب به بررسی همه حیوانات موجود پرداخته است؛ ولی از قرآن کریم و حیوانات ذکر شده در آن بحث نشده است. در این نوشته با توجه به کتابهای ذکر شده تلاش میشود به بررسی حوزه معنایی دابه در متن قرآن کریم پرداخته میشود.
واژههای هم حوزهدَابﱠهٍ
دَابﱠهٍ«» در کتب لغت به معنی حرکت خفیف و آرام آمده است و در مورد حیوانات بکاررفته است. در قرآن کریم درمورد حیوانات گاهی تعبیر به دابه شده است. این کلمه در متن قرآن دارای تکرار قابل توجهی است و با واژههای از قبیل »بهیمه، انعام،حموله...«هم حوزه است.
انعام
مفرد انعام، نعم و جمعالجمع آن اناعیم است. نعم، نام مخصوص شتر و انعام بر شتر و گاو و گوسفند اطلاق میشود. نعم دلالت بر رفاه و نعمت وزندگی نیکونامیدنداردشتر. به نَعَم و أَنْعَام ازاینجهت است که شتر برای آنها بزرگترین نعمت است.ولی أنعام به گاو و گوسفند و شتر هر سه اطلاق میشود و حتماً بایستی در میان آنها شتر هم باشد تا أنعام گفته شود چنانکه قرآن در :
- مائده - 95/ : یعنی هر که صیدی را عمداً بکشد بر او است کفارهای از گاو و گوسفند و شتر، مانند آن حیوانی که کشته است مثلاً اگر شترمرغی صید کرده باید شتری کفاره بدهد که در بزرگی مثل آن باشد.
- «محمد - - 12/خداوند کسانی را که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند وارد باغهایی از بهشت میکند که نهرها از زیر - درختانش - جاری است؛ درحالیکه کافران از متاع زودگذر دنیا بهره میگیرند و همچون چارپایان میخورند و سرانجام آتش دوزخ جایگاه آنهاست
مقایسه است مابین مؤمنان که خدا ولی آنهاست و کفار که ولیی ندارند همچنین در این آیه علّت دخول بهشت و آتش نیز بیانشده است و آن اینکه مؤمنان ایمان آورده و کارهای شایسته انجام میدهند، اما کفار غرضی جز شکمپرستی ندارند و در این کار مانند چهارپایاناند.
بعضی تفاوت این دو گروه را چنین گفتهاند : مؤمن خوردنش از سه برنامه خالی نیست ورع در به دست آوردن و ادب در به کار بردن و هدف در مصرف کردن، ولی کافر طلبش بیقیدوشرط و خوردنش برای شهوت وزندگیاش سراسر غفلت است. در این آیه برای بیان تفاوت بین زندگی دو گروه مؤمن و کافر و نکوهش و سرزنش کافران آنها را به انعام تشبیه کرده است. وجه تشابه کافران به انعام بهرهبرداری از نعمتهای دنیا بدون توجه به عاقبت و آخرت خود هست.
خداوند در سوره مومنون انسانها را به نگرش و تفکر در احوال موجودات فراخوانده است آنجا که فرمایند :
«مومنون - - 21/ و بهراستی در چارپایان برای شما عبرتی است ازآنچه در شکم آنهاست به شما مینوشانیم و در آنها برای شما سودهای بسیار است و از آنها میخورید
کلمه »عبرت« به معنای دلیلی است که با آن استدلال شود بر اینکه خدا مدبر امر خلق است و به ایشان رئوف و رحیم است؛ و مراد از اینکه فرمود: »شمارا ازآنچه در بطون چهار پایان است سیراب میکنیم« این است که شیر آن حیوانات را به انسانها مینوشاند؛ و مراد از »منافع بسیار«، انتفاعی است که بشر از پشم و مو و کرک و پوست و سایر منافع آنها میبرد و از گوشت آنها میخورد.
دراین آیه. خداوند به وجود آمدن شیراز شکم انعام را چنان بزرگ میداند که میتواند درس عبرتی باشد برای انسان در یافتن مسیر درست بندگی. خداوند گاهی بهمنظور شکر گذار بودن بنده هایش نعمتهای را که به آنها داده یادآوری میکند.
