بخشی از مقاله
چکیده
از آنجایی که واژهها تحت تاثیر عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی و محیطی قرار میگیرند و به دنبال آن تغییراتی در معانی آنها به وجود میآید، شناخت این تغییرات و دلالتهای معنایی آن در فهم متون امری ضروری به نظر میرسد. چه، مفهومی که از یک واژه دریافت میشود، نمیتواند مقصود گوینده کلام از بیان این سخن باشد. از این رو آشنایی با معانی حقیقی و مجازی واژگان، ما را از برداشتِ نادرست رهایی میبخشد . توجه به این مهم در درک و فهم آیات قرآن از اهمیت ویژهای برخوردار است. زیرا قرآن به زبان عصر نزول سخن می گوید و برای فهم واژگان قرآن باید معانی واژهها در عصر نزول و اقوام و قبایل مرتبط با منطقه و فضای نزول قرآن را به دست آورد.
از این رو نگارندگان در این پژوهش که به روشی توصیفی - تحلیلی انجام شده است، بر آنند تا نخست به ارائه توضیح مختصری درباره علم معناشناسی بپردازند. سپس با استفاده از منابع معتبر تفسیری قرآن کریم، کاربرد واژه "مبین" به همراه موصوفات مختلف را بررسی و دلالتهای معنایی آن را تبیین کند. از یافتههای پژوهش برمیآید که این واژه در آیات مختلف قرآن کریم، سیر تحول معنایی را پشت سر نهاده و افزون بر معنی "آشکار" در معانی دیگری نیز به کار رفته است.
.1 مقدمه
معناشناسی در واقع تحقیق و مطالعه تحلیلی درباره کلمات کلیدی زبان است، به منظور آنکه سرانجام جهانبینی قومی شناخته شود که آن زبان را نه تنها همچون وسیله سخن گفتن و اندیشیدن بلکه مهمتر از آن همچون وسیله ای برای تصور کردن و تفسیر کردن جهانی که آن قوم را احاطه کرده است، به کار می برد - ایزوتسو، . - 4 :1373 در واقع معناشناسی کار کشف سازکارهای معنا را با مطالعه علمی به عهده دارد.
معناشناسی یکی از علومی است که همواره مورد توجه پژوهشگران حوزه زبانشناسی بوده است و توجه به آن کمک شایانی به انسان در فهم متون دینی و ادبی می کند. قرآن کریم نیز که در شرایط محیطی گوناگون و متناسب با افراد و اقوام مختلف نازل شده، کلمات آن در این زمانها و حتی در یک زمان در برگیرنده معانی متفاوت است. از طرفی دیگر واژگان هر زبان با توجه به تغییرات و تحولات اجتماعی، ابزار زندگی، علم و فنون و مسائلی از این قبیل، تحول معنایی پیدا میکند و باید بین معنای اول و معانی جدیدی که برای واژه به وجود میآید، شبکه ارتباط معنایی وجود داشته باشد. این رشته ارتباطی همان جامع بین دو معناست. شناخت تحول معنایی فایدهاش آن است که مخاطب متون را به خوبی می فهمد و در ترجمه معانی واژگان با مشکلی مواجه نمیشود.
کلیات و اهداف تحقیق: در قرآن کریم هر واژهای یک معنی اصلی و یکسری معانی نسبی دارد. معنی اساسی در صورت به دست آوردن ریشه کلمه پیدا می شود و به ندرت و بسیار کم تغییر میکند. ولی معنی نسبی از ارتباط یک واژه با واژه های دیگر بدست میآید و با چینش واژهها در کنار همدیگر، ارتباط معنایی آنها مشخص میشود. برای پی بردن به معانی نسبی باید نوعی قرینه شناسی انجام داد و تمامی کلماتی را که با واژه اصلی در ارتباطاند، مورد بررسی قرار داد. از این رو نگارندگان در این پژوهش کوشیدهاند تا دلالتهای معنایی واژه "مبین" را آشکار سازند ودرصدد پاسخگویی به این سوال برآمدهاند که:
-1 معانی اصلی و نسبی واژه "مبین" چیست؟
-2 واژه "مبین" به هنگام کاربرد با موصوفات مختلف قرآنی چه دلالتهای معنایی پیدا می کند؟
پیشینه تحقیق: درباره مفهوم واژگان قرآنی و لایههای مختلف معنایی آن تاکنون پژوهشهای بیشماری انجام شده که به جهت گستردگی موضوع، ذکر تمامی آنها در این جستار نمی گنجد.
.1-2 معنای ذاتی و نسبی واژگان
اشاره به این مهم در این نوشتار ضروری خواهد بود که هر واژهای هنگامیکه که در یک بافت یا جمله تازهای به کار میرود، بی آنکه معنای "اساسی" یا همان معنای "پایه" خود را از دست بدهد، معانی نسبی تازه ای نیز پیدا می کند. این ویژگی فقط مربوط به واژگان نیست، بلکه هر عنصری خود به تنهایی دارای یک وجود مستقل و "پایه" است. در عین حال رشتههای ارتباطی که هر عنصر با دیگر عناصر پیرامون خود دارد، نقش تازهای برای آن عنصر پدید میآورد که این نقش تازه به آن اصل "پایه" یا "اساس" خود عنصر افزوده میشود. یکی از مهمترین عوامل تغییر و دگرگونی که میتواند خیلی سریع اتفاق بیافتد، نقشی است که هر عنصر یا هر پدیده از طریق همین رشتههای ارتباطی برای خود ایجاد کرده است.
بنابر این هر کلمه فردی چون به صورت منعزل و جدا از دیگر کلمات در نظر گرفته شود، معنی اساسی یا محتوای تصوری ویژه خود را دارد که اگر آن کلمه را از قرآن هم بیرون بیاوریم، این معنی را برای خود حفظ میکند
در واقع کلمات نمودهای اجتماعی و فرهنگی یپچیدهای هستند و در جهان واقعیت حتی یک کلمه هم نمی توان یافت که معنی مجسم و ملموس آن کاملا به وسیله آنچه معنی اساسی مینامند، پوشیده شود. همه کلمات بدون استثناء کم و بیش به صورتی برجسته با رنگی برخواسته از ساخت فرهنگی محیطی که فعلا در آن وجود دارند، رنگین شدهاند
به عقیده زبانشناسان سه علت عمده برای تغییر معنا وجود دارد که عبارتند از: .1 زبان شناختی .2تاریخی.3 جامعه شناختی. هر چند این سه نوع میتوانند با هم حالتهای زیادی از تغییر معنا را تبیین نمایند. اما با این همه به هیچ وجه جامع نیستند. پس مهمترین عوامل تغییر معنا میتوانند به قرار زیر باشند: پیدایش نیاز؛ تحول اجتماعی و فرهنگی؛ احساسات عاطفی و روانی؛ انحراف زبانی؛ انتقال مجازی و نوآوری
.2 کاربرد قرآنی واژه "مبین"
کلمه "مبین" 84 بار در قرآن کریم در موضوعات مختلفی به کار رفته است. در بعضی از آیات این صفت با موصوفاتی که دارای بار معنایی مثبتیاند، آمده است مثل بلاغ، فوز، کتاب، نذیر. اما در بعضی از آیات با موصوفات منفی ذکر شده است چون عدو، ضلال، إثم، خسران. البته در مواردی هم در کنار موصوفات مادی قرار گرفته است مانند دخان، افق، ثعبان که در ادامه مقاله به تک تک این موارد اشاره خواهد شد.
