بخشی از مقاله
در بررسی نوع ادبی داستان به عنوان بنیادیترین مفاهیم اغلب آثار گرانمایه ادب فارسی از منظر دانش بلاغی، صورت و محتوا به طور خاص مورد توجه قرار میگیرد و آنچه در این میان اهمیت ویژهای مییابد توجه به محتوای داستانهایی است که بر پایه احساس نیاز نویسنده به بیان مضامین عمده برخاسته از ذهن و اندیشه در خصوص مسائل فردی، خانوادگی و اجتماعی و در راستای انتقال به مخاطب حاصل میشود. گونهشناسیِ مهمترین نقشمایههای داستانی و نیز تبیین اهداف، مصادیق و کارکردهای آن با تأکید بر داستانهای مثنوی و قصههای پریان و در ارتباط با کودک و نوجوان، هدف نوشتار حاضر است. این بررسی نشان میدهد که در تمام مراحل قصه، نقشمایهها با توجه به کارکردهای عمده خود و با تأکید بر شگردهای بلاغی که قصهگو گزینش میکند بیشترین تأثیرگذاری بر کودک و نوجوان را دارند و از این طریق آثار قصهپردازان بزرگ میتواند دایره وسیعتری از معانی و مفاهیم را نیز در برگیرد.
نوع ادبی قصه بیانگر دیدگاه انسان درباره مسائل هستی و عوامل اسرارآلود محیط پیرامون او و وسیله بسیار ارزندهای جهت انتقال و آموزش آداب و سنن جوامع بوده است و در عرصه انتقال مفاهیم انسانی و فرهنگ پیشینیان به پسینیان قدمتی دیرینه دارد. هنر قصهپردازی نخستین هنر کلامی محسوب میشود و بنابراین، در میان عموم فرهنگها و تمدنهای بشری جایگاه ممتازی دارد و به همین جهت ابزار مناسبی برای انتقال آرمانها، تجربهها، اندیشهها و مفاهیم انسانی در طول اعصار به شمار میآمده است و میتوان گفت که بر مبنای جایگاه شایسته خود در تمامی ادوار تاریخی سازگارترین فرم کلامی با ذهن بشر در همه دورههای حیات او بوده است. کتب آسمانی نیز از مضامین قصه و محتوای آن برای بیان مفاهیم عمیق باطنی سهم بسیاری داشتهاند و از هفت حرفی که برای قرآن مجید در متون عرفانی برشمردهاند، دو حرف آن مربوط به قصص و امثال است که امثال نیزغالباً داستانی کوتاه را شامل میشود: قرآن که به لفظ و معنی آن بیبدل است بر هفت حروفش این نزول ازل است امر است و دگر نهی و پس آنگه رجا است پس وعد و وعید و قصص و پس مثل است.
- عینالقضاه، - 3 :1370 بر این اساس میتوان گفت که بهترین ابزار بیان و انتقال مفاهیم و انگارههای مورد نظر خداوند در قرآن مجید، روایت و به تصویر کشیدن مایههای سرشار معنوی و معارف غنی و بلند در قالب قصه بوده است - غلامرضا، . - 31 :1389 داستان قابلیتهای خود را از مجموعهای عوامل در هم تنیده با ساختاری منسجم و یکپارچه که در استحکام بافت سخن تأثیر هماهنگی دارند، دریافت میکند و از این رو، در مطالعات مربوط به داستانشناسی فارسی باید به بیان تأثیر هرکدام از مؤلفهها فراخور وضعیت آن به تحقیق و بررسی پرداخت تا دلایل و علایمی که نشاندهنده تأثیر داستان بر ردههای سنی مختلفاند، به طور مبسوط و جامع شناخته گردد. در این میان ادبیات داستانی ابزاری غنی و قوی است که میتواند آموزههای تعلیمی را به نیکی به سطوح فکری تمام افراد جامعه انتقال دهد و شاید هیچ رده و گروه سنی به اندازه کودک و نوجوان قابلیت اثرپذیری از داستان در تمامی وجوه معنایی آن را دارا نباشند. از سوی دیگر با توجه به اینکه مجموعه شاهکارهای متون نظم و نثر فارسی که دارای برجستگیها و آفرینشهای هنری بیهمانندی هستند، برای انتقال مفاهیم و بیان تجارب صاحبان خرد و اندیشه توجه خاصی به قصه نشان دادهاند و بخشهای قابل توجهی از مجموعه آثار ادبی به پیروی از فرهنگ اسلامی و اسلوب خاص قرآنی که در آن به بیان داستانهای لطیف و آموزندهای که ریشه در فطرت الهی انسانها دارند میپردازد - کاظمی، - 8 :1379 برای تربیتپذیری تک تک افراد جامعه اختصاص مییابد، تردیدی وجود ندارد که مناسبترین و اثربخشترین شکل ممکن برای آموزش و شناخت هرچه بیشتر و بهتر مفاهیم مورد نیاز زندگی در میان کودک و نوجوان، قصه است و اگر تنها به معنای لغوی آن که عبارت است از دنبالکردن اثر و رد پای کسی؛ - راغب اصفهانی، - 405 :1428 توجه دهیم، بهتر میتوان این موضوع را مورد مداقه قرار داد.
مهمترین انواع داستان که در تحقق آرمان مذکور میتواند برای کمک به رشد فکری کودکان و نوجوانان مفید باشد، به شرح ذیل است:
اسطوره - - Myth افسانه - - Legend تمثیلی - فابل - قصه عامیانه قصه پریان - Marchen, - Fairy Tale - میرصادقی، . - 25 :1376 اسطوره بر قصه و یا طرحی قصهگون دلالت دارد که مبنای آن بر اساس واقعیت و یا تخیل است - . - Abrams, 2009: 204 افسانه رؤیایی است که روایت آن در میان نسلها عمومیت مییابد - برفر، . - 30 :1389 اگر داستان کهن به موجودات فراطبیعیای بپردازد که در زمره خدایان نباشد، آن را»قصه عامیانه« نامندو عموماً بر مبنای تخیلاتی هستند که آرمانهای بشری را بر اساس اعتقادات فرهنگی و آیینی هر ملتی بازتاب میدهند - آبرامز و هرفم، . - 257 : 1387 افسانه تمثیلی نکتهای اخلاقی را بیان میکند - داد، . - 45 :1385 قصه پریان درباره جنها، پریان، غولها، جادوگران و دیگر موجودات خیالی است که حوادث شگفتآور پدید میآورد - شکیبی ممتاز حسینی، - 145 : 1392 و در حالی که بیانگر آرزوها، آمال و هراس آدمی هستند، به نوعی رؤیای جهانیان تلقی میشوند - - Guerin, 2005: 25 و به آهستگی از بلوغ حمایت میکنند و در جایی موفق میشوند که انواع مهم قصه در آن ناکام میماند - بتلهایم، - 37 :1977 و تمامی عناوین مذکور، جزو اجزای داستان - - Story به عنوان یک اصل محسوب میشوند - شمیسا، - 235 : 1381 و قصه نیز نوعی از داستان است - میرصادقی، - 167 : 1376 که بیشتر معانی رمزی، باطنی و اشراقی را که تأویل بردار است و در معانی چندگانه عرضه میگردد، پوشش میدهد. گفتنی است تمایز میان قصه و داستان که امروزه در ادبیات جدید داستانی به آن قائلاند، در این مقاله مد نظر ما نیست و هرکجا واژه داستان و قصه به کار رفته است، ناظر بر همان مفهومی است که در ادبیات قدیم داشتهایم.
