بخشی از مقاله
چکیده
تضاد به عنوان عنصر جدا نشدنی نظم و نثر فارسی ما در تمام ادوار و متون هنری مورد توجه همه هنرمندان، شاعران و نویسندگان بوده و هست. این آرایه ادبی که باعث ایجاد موجی دلنشین میان کلمات و گاه ابیات شعر می شود در داستان های شاهنامه نیز حضوری چشمگیر دارد. این مقاله به بررسی این عنصر در داستان فرود سیاوش از شاهنامه فردوسی پرداخته است. حکیم توس با بهره گیری از تضاد بین شخصیت ها، مکان ها و حتی سیر داستانی مهارت فوق العاده خود را در به کارگیری این آرایه ارزشمند به رخ کشیده است. هدف اصلی این مقاله بررسی تضاد در داستان فرود سیاوش می باشد.
. 1 مقدمه
بی شک شاهنامه فردوسی یکی از بزرگترین شاهکارهای ادب فارسی و جهان است که با گذشت هزار سال از سرودن آن مخاطبانش روز به روز افزون می گردد. این اعجاز هنر فارسی که عاری از واژگان عربی است حاصل سی سال تلاش حکیم ابوالقاسم فردوسی در سرودن حماسه و اسطوره و پهلوانی است. تلاشی که به حق به ثمر نشسته و این اثر را از افتخارات ملی ما قرار داده است. شاهنامه حاوی د استان هالی طویل رزمی- بزمی و عاشقانه است که برخی از داستان ها نیز به تنهایی حاوی هر سه این مضامین می باشند و فردوسی با استادی و زیبایی هر چه تمام تر هماهنگی موزونی بین این سه مضمون ایجاد کرده است این اثر ارزشمند سرشار از آرایه های ادبی و تصاویر زیباست. آرایه هایی چون تضاد، لف و نشر، عکس، پارادوکس- تناقض و از همه مهمتر اغراق که به حق فردوسی در مورد اخیر - اغراق - بسیار استادانه عمل نموده است. بحث تضاد در شاهنامه شامل تضادهای لفظی، معنوی، شخصیتی، داستانی و غیره...
می شود که به طور چشمگیر در سراسر شاهنامه نمود دارد و در این مقاله سعی شده است آرایه تضاد در داستان فرود سیاوش که از داستان های تراژدیک شاهنامه است مورد بررسی قرار گیرد. داستانی که از تضاد بین دو برادر آغاز می شود و تا نابودی یکی توسط دیگری پیش می رود. اصل انتقام که در شاهنامه پایه و اساس تمام داستان ها است در این داستان نیز موج می زند. فردوسی به عنوان یک راوی متبهر به زیبایی توانسته - محور حق و باطل را در خلال داستان های زیبای خود در مقابل هم قرار داده با اینکه در برخی حق و در برخی دیگر باطل پیروز است -
- حمیدیان، ص. - 1 گر چه سال ها از تدوین این اثر فاخر گذشته و طی این ادوار آثار پهلوانی و حماسی زیادی سروده و تدوین شده است اما به حق می توان گفت که شاهنامه همچنان قدرتمند و خاص یکه تاز است. فردوسی کوشیده که با ریز بینی ویژه ای وقایع - مکان ها- میدان های رزم-شخصیت ها و حتی رسوم و آئین رایج را به گونه ای ساده و شیوا توصیف کند به گونه ای که مخاطب خود را در خلال داستان حس می کند و با شخیصت همزاد پنداری می کند و می اندیشد که اگر خودش در چنین شرایطی قرار می گرفت کدام تصمیم را اتخاذ می کرد.
1-1 بیان مسئله این مقاله با بررسی تضاد در داستان فرود پاسخگوی پرسش های زیر خواهد بود:
چند نوع تضاد در این داستان وجود دارد؟ - تضاد های این داستان از کدام نوعند - ؟ تضادها چه نقشی در پیشبرد داستان دارد؟ تضاد در داستان تا چه حد بر سر انجام فرود اثر می گذارد؟ شاهنامه سرشار از شادی ها، غم ها، عشق ها، فراق ها، پیروزی ها، شکست ها، جشن ها، مصائب و در مجموع سرشار از تضادهای زیباست که ذهن هر خواننده ای را به چالش و انتخاب می کشاند.
1- 2 پیشینه پژوهش در این رابطه پژوهش هایی به انجام رسیده است که چکیده آنها در ذیل آمده است:
1-2-1 حسن زاده، حسن؛ »تضاد و تضادنما«؛ رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شماره 83، 1386؛ ص 54- 57 مطابقه که آن را تضاد و طباق نیز می گویند در لغت به معنای دو چیز را در مقابل یکدیگر قرار دادن و در اصطلاح آن است که کلماتی ضد یکدیگر را با هم بیاورند. کاربرد این آرایه موجب می شود مفهوم جمله برجسته تر و موثرتر و ارتباط معنوی کلام را آشکارتر شود به ویژه اگر دو واژ[ ی متضاد در تقابل با یکدیگر قرار گیرند.
الف - بیشترین کاربرد آن است که شاعر واژه مخالف در یک جمله را در جمله بعدی به کار برد. ب - واژه هایی که به تنهایی مخالف هم نیستند اما در جمله به سبب تقابل معنایی با یکدیگر تضاد ایجاد کرده اند. پ - تضاد یک واژه با یک ترکیب کنایی مثل "خندان" و "خون دل". ت - تضاد دو ترکیب کنایی با یکدیگر مثل " ده زبان داشتن" و "مهر بر زبان داشتن" . ث - تضاد واژه ای با یک واژه مجازی مثل خار با واژه گلزار مجاز از گل. ج - تضاد یک واژه ساده با یک واژه مرکب مثل "خموش" و "فراوان سخن". چ - تضاد افعال مثل می روم و نمی رود.
تضادنما: از آنجا که آرایه ی تضاد بر پایه ی تناسب معنایی واژه های معنوی محسوب می شوند در تشخیص آرایه ی تضاد باید به معنا ی واژه ها دقت شود. در بررسی آثار ادبی گاه به ابیات و عباراتی بر می خوریم که واژه ها تنها در لفظ رابطه تضاد ایجاد کرده اند و با تعمق و تامل بیشتر پی میبریم که شاعر یا نویسنده قصد تقابل و تضاد معنایی بین دو واژه را نداشته است. بهتر است این شکل از روابط کلامی را تضادنما بنامیم. مثلا تضاد یک واژه با جناس لفظی واژه دیگر. گل با واژه خار تضاد ایجاد می کند و در بیت زیر با جناس لفظی - خوار - تضاد ایجاد کرده است. به بوی آن گل بگشاد دیده ی یعقوب نسیم یوسف ما را ز کرته خوار مگیر - مولوی -
تضاد در داستان فرود سیاوش 3 /
1-2-2 عزیز محمدی، فاطمه؛کهزادی، حامدرضا؛ »صنعت ادبی تناقض در آثار جان دان و سعدی شیرازی«؛ مطالعات ادبیات تطبیقی، سال هفتم، شماره 25، 1392؛ ص37-47 تناقض در مقام صنعتی ادبی نقش مهمی را در ادبیات شرق و غرب به ویژه در ادبیات فارسی، یونانی و انگلیسی ایفا می کند. کاربرد تناقض به عنوان یکی از روش های نقد ادبی شامل بررسی اظهارات دو پهلو و نتیجه گیری و برداشت متعاقب از آن ها است. هم سعدی شیرازی و هم جان دان از تناقض جهت بررسی تضاد های غالبی استفاده می کنند که تا اندازه ای برای خوانندگان عادی غیر قابل درک است. این دوشاعر با استفاده از صنعت ادبی تناقض در آثارشان در صدد کمک به خوانندگان برای درک و فهم بهتر معانی اشعار و به ویژه غزلیات برآمده اند تا در عین حال موجبات لذت خوانندگان را نیز فراهم سازند.
1-2-3 علیزاده، ناصر؛ راموز، کمال؛ » از جهان نگری تا کاربرد صنایع بدیعی در شعر سبک خراسانی - با رویکردی به نظریه ساختارگرایی تکوینی لوسین گلدمن « - ؛ نامه پارسی، شماره 53، 1389؛ ص135-167 قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم هجری، که هم زمان با تشکیل دولت سامانیان در شمال شرق ایران و هم چنین دوره اول حکومت غزنویان است دوره طلایی تمدن اسلامی و ایرانی نامیده شده است. شاهان سامانی و به تبعیت از آنان غزنویان به زبان و ادب فارسی توجه شایان نشان دادند. نوع زندگی و جهان بینی حاکم بر آن را در شعر شاعران این دوره می توان به صورت بهره گیری فراوان این شاعران از صنایع لفظی چون انواع جناس، ترصیع، موازنه و طرد و ... و بی توجهی آنان به صنایع معنوی چون ایهام و ایهام تناسب و استخدام و ... مشاهده کرد.
1-2-4 کارگر، یحیی؛ »نگاهی به طبقه بندی صنایع بدیعی همراه با نقد و تحلیل صنایع لفظی«؛ مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه قم، سال اول، شماره سوم، 1386 بحث طبقه بندی صنایع بدیعی در زبان فارسی با تاخیر فراوان مورد توجه قرار گرفته است و همین امر در کنار عدم ارائه تعریف دقیق از صنایع لفظی و معنوی، ابهام در فلسفه زیبایی آفرینی صنایع، تفکیک نکردن نظم و نثر، عدم توجه به سیر تاریخی صنایع در متون ادبی موجب ظهور و بروز آشفتگی های فراوانی در این عرصه شده است.
1-2-5 کمال، مرتضی؛ »نگاهی به مبانی پارادوکس در فلسفه و ادب«؛ کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 63، 1381؛ ص40-47 پارادوکس کلمه یونانی است. واژه pradox از کلمه یونانی pradoxum ساخته شده است. واژه pradoxum مرکب از دو جزء: para به معنی مخالف و مقابل و doxa به معنی رای و اندیشه است. پس پارادوکس به معنی عقیده خلاف مشهور و نظری بر خلاف رای عام و به اصطلاح خرق اجماع است.
تصاویر پارادوکسی در فلسفه و کلام معمولا به صورت قضایای منطقی و برهان های فلسفی طرح شده اند ولی در ادب فارسی چه در حوزه نظم و چه در نثر به صورت تصاویر بلاغی به کار رفته اند. چون جوهره اصلی این تصاویر عدول از هنجار متعارف زبان است. این عادت شکنی موجب اعجاب و شگفتی می گردد و ذهن را لحظه ای با مقوله ای بغرنج و خلاف عادت و انتظار درگیر می کند و در حیرتی فرو می برد و به جست و
