بخشی از مقاله
چکیده :
آفرینش» گلستان « به قلم اعجاز گونه افصح المتکلمین سعدی با نثری مسجع و آهنگین، باعث و مایه خلق آثاری ارزشمند در بین نویسندگان صاحب ذوق فارسی زبان گردید. از آن جمله می توان به » روضهخلد « اثر مجدخوافی اشاره نمود. که به تصریح مولف با اختلاف زمانی کمتر از هفت دهه از گلستان سعدی تحریر شده است. اثر دیگری که شاعر و نویسنده مورد بحث ما را برآن داشت تا کتابی به سبک و سیاق گلستان تصنف کند، »بهارستان« مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی است. وبایذهنی وقّاد و تفکّریخلاّق و با بهره گیری از تمام ظرفیّت های زبانی، زیبایی های کلامی و موضوعات انسانی توانسته است، اثری جدید به تقلید از گلستان سعدی بیافریند. این کتاب در قالب حکایت با نثری فاخر همراه با اشعار فارسی و عربی تالیف شده است. به اعتراف جامی، بهارستان را برای فرزندش - ضیاءالدین یوسف- به سبک گلستان و به زبانی ساده و قابل فهم تدوین کرده است. این پژوهش برآن است، تا ساختار حکایت های »بهارستان« جامی را از لحاظ کاربرد ابیات، شخصیت پردازی، کوتاهی و بلندی، ... و حکایت های تمثیلی بررسی کند. در این تحقیق مشخص شد این کتاب علاوه بر داشتن ارزش های ادبی، آموزه های دینی و اخلاقی بر پایه تعالیم اسلامی، از جهت داستان پردازی دارای اهمیّت است، به ویژه برخی از حکایت های آن از لحاظ ایجاز، سادگی، برخورداری از تم جذّاب و ... منطبق با ویژگی های داستان های مینی مال است.
کلید واژه : ساختار ، حکایت ، بهارستان ، جامی
مقدمه :
عبدالرحمن جامی به سال 817 هجری قمری در خرجرد جام در خانه نظام الدین احمد دشتی چشم به جهان گشود، بعدهاملقّب به ابوالبرکات، عمادالدین، نورالدین و مشهور به خاتمالشﱡعرا گردید. به علت ارادت به شیخ الاسلام احمد جام معروف به ژنده پیل و عُلقه ای که به زادگاهش ،جام، داشت، تخلص »جامی« را بر گزیده است. وی ابتدا مورد تعلیم و تربیت پدرش قرار گرفت. بعد در سال 830 هجری قمری به همراه پدرش به هرات رفت و استعداد خود را در مجالس درس و محافل علم و ادب به نمایش گذاشت. امیر علیشیر نوایی وزیر نامدار و دانش پرور معاصر جامی، درباره او گفته: جامی در همه علوم و فنون به مقامی رسیده بود که برای پاسخگویی به مشکلات علمی و ادبی و دینی نیازی به کتب و مآخذ نداشته است.bسر انجام جامی با برجای گذاشتن آثاری چند در زمینه های مختلف از جمله : نظم ، نثر، علوم عقلی و نقلی، حکمت و عرفان، فقه، تصوف و ... به سال 898 هجری قمری در هرات درگذشت. - صفا،1364،ج347-359 : 4 - جامی آثار زیادی به نظم و نثر از خود به یادگار گذاشته است. معروف ترین اثر منظوم وی مثنوی » هفت اورنگ« و مشهورترین کتاب منثورش » بهارستان« است.
بهارستان جامی یکی از آثار کلاسیک ادبیات فارسی است، و بعد از » روضهخلد« مجد خوافی به لحاظ زمانی دومین اثری است که در معارضه با گلستان شیخ اجل سعدی شیرازی تصنیف شده است، و توانسته است در طول شش قرن گذشتهقامت مسجّع خود را افراشته نگهدارد. مولف این اثر سترگ با داستان پردازی و حکایت نویسی ابواب روضه حکمت و اندرز را به روی خوانندگانش گشوده است. وی نکات ظریف و حکیمانه را در قالب حکایات لطیف و مطایبه های شیرین به زبانی بسیار شیوا بیان نموده است. هدف وی از نگارش، ساده نمودن انشای سعدی برای تعلیم فرزند نو آموزش، ضیاءالدین یوسف، بوده است. این کتاب دارای یک مقدمه، هشت روضه و خاتمه است. جامی در این کتاب قطعات نثر و نظم را به اقتفای استادش سعدی، در هم آمیخته، و نوشته هایش را به صورت حکایت، حکمت، مطایبه، لطیفه و فایده ترتیب داده است.
-1 ساختار حکایات در بهارستان جامی:
حکایت» نقل، حدیث، روایت، سرگذشت و باز گفتن چیزی است. - « رزمجو ، - 179 : 1374 امّا در اصطلاح نوعی» داستان ساده و غالباً مختصر، واقعی یا ساختگی گفته می شود که در میان مردم شهرت یافته و نویسندگان و شاعران از آن، برای ایضاح مطالب و مقاصد خود یا به منظور زیبایی و قوت بخشیدن به کلامشان سود می جویند. - « همان: - 179نویسندگان حکایات عموماً افرادی آگاه بودند، که علاوه بر بیان مسایل اخلاقی و اجتماعی به جنبه ی داستانی مطالب نیز اهمیّت می دادند. زیرا » سر و کارشان با اهل فضل بود، نه با همه مردم، به همین سبب آثارشان با فصاحت بیشتر مقرون و با اطلاعات ذی قیمت تری همراه است. - «صفا،1367 ،ج - 64: 1 یکی از ویژگی های زبانی حکایات اختصار و ایجاز کلام است تا از» طرفی نتیجه به راحتّی استنباط شود و از طرف دیگر ربط داستان با موضوع مورد بحث معلوم گردد.« - شمیسا ، - 208 : 1387 حکایات بهارستان درحقیقتگزارش ادبی از یک واقعه یا موضوع است، بدون اینکه توجه به
شخصیّتپردازی و پیرنگ داستان داشته باشد، زیرا ساختمان هر اثر، دارای شکل یا نظم مشخصی است که نویسنده برای بیان محتوا از آن استفاده می کند. حکایات از نظر ساختمان ، ترکیبی از نظم و نثر است، و از لحاظ اندازه طول یکسانی ندارند، برخی کوتاه و بعضی طولانی اند. لازم به یادآوری است که انتخاب حکایات در این پژوهش بر اساس نسخه » بهارستان/ مولانا عبدالرحمن جامی« به تصحیح دکتر اسماعیل حاکمی است. حکایت کوتاه مانند: »حکایت- روباه را گفتند: هیچ توانی که صد دینار بستانی و پیغامی به سگان ده رسانی؟ گفت: واالله مزدی فراوانست اما درین معامله خطر جانست. قطعه:
از سفله نیل مکرمت امید داشتن کشتی به موجلُجّه حرمان فکندنست
پیش عدو زبون شدن از میل مال و جاه خود را به ورطه خطر جان فکندنست - 8/113 - «
در زیر دو نمونه از حکایات بلند بهارستان به اختصار می آید، ولی به علت جلوگیری از تطویل متن، به این اندک بسنده می شود. »حکایت-حجّاج در شکارگاهی از لشکریان خود جدا افتاد. ... - 3/48-49 - « »حکایت-شبی در مسجد جامع مصر آتش افتاد و بسوخت. ... - 4/58-60 - «
-2 کاربرد ابیات در ساختار حکایات
به کارگیری اشعار در نثر از گذشته در ادبیات فارسی مرسوم بوده است. به ویژه متونی که متأثر از شیوه مقامه نویسی عربی بوده اند. جامی از 469 بیت فارسی، 16 بیت عربی و یک بیت ملمع در خلال و پایان حکایات، حکمت ها، مطایبه ها، لطایف و فایده ها متناسب با موضوع بهره گرفته است. اشعار بهارستان برای تأکید بر روی موضوعی است که قبل از ابیات در باره ی آن ها صحبت شده است، چون هدف جامی پند و
