بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله بر آن است که ابهامات و مشکلات این دو بیت از انوری ابیوردی شاعر سده ششم هجری را تحلیل و تبیین کند. در این مقاله کیوان و نسرین و جدی و مشتری و خوشه و چرایی انتخاب آن ها برای ساختن مضمون مورد کندوکاو قرار میگیرد.
نویسنده این سطور ناگزیر است که به مبحث گسترده احکام نجوم مراجعه کند و پیچیدگیهای موجود در مفردات دو بیت را توضیح دهد. در این باره باید از اصطلاحات احکام نجومی و معانی آن ها از قبیل سعادت و نحوست و خانه و وبال کواکب یاری بگیرد و نتایج آنها را در اختیار پژوهندگان و دانشجویان بگذارد، با این امید که راهی به دهی باشد.
مقدمه:
بشر از آن روز که چشم باز کرده و روز را به شب رسانیده شبانگاه به نظاره آسمان نشسته و روشنان فلکی را دیده است که در آسمان چشمک می زنند و کار به جایی رسیده است که جماعتی از آنان به پرستش این روشنان پرداختهاند؛ مهرپرستان و زهره پرستان نمونهای بارز این مدّعا هستند. اندک اندک جمعی از نظارگان آسمان به فکر کشف رموز حرکت آنها قیام کردهاند و از آنجا که دیده اند برخی از این کرات آتشین همواره در حرکتاند و بعضی دیگر ثابت به نظر میرسند، ابتدا آنها را بر دو قسم کواکب سیار و ستارگان ثابت تقسیم کردهاند امّا تعداد سیارات را کم یافته اند و تا قرن ها به کشف بیش از هفت سیاره توفیق نیافته بودند که در بیت زیر به نظم کشیده شده است.
قمر است و عطارد و زهره شمس و مریخ و مشتری و زحل این سیارات مدارهایی را طی می کردند که ناظران زمینی بیشترین قسمت آن مدارها را در صورتهای فلکی منطقهالبروج و قسمت کمی از این مدارها را در صورت های فلکی شمالی و یا جنوبی ملاحظه می کردند.
طی این مدارها برای سیارات از حدود یک ماه تا سی سال طول می کشید و منجمان این مدارها را افلاک می نامیدند و به هفت فلک و یا هشت فلک و نه فلک اعتقاد پیدا کردند. هفت فلک جایگاه هفت سیاره بود و فلک هشتم محل ستارگان ثابت و فلک نهم فلک محددالجهات یا فلک اطلس بود که هشت فلک دیگر را در درون خود می چرخانید. در سده دوم میلاد بطلمیوس کلاودیوس که در منابع اسلامی به بطلمیوس قلوذی معروف است با استفاده از نظریات منجمان پیش از خود کتابی با عنوان مجسطی شامل سیزده مقاله تألیف کرده است.
این کتاب به مدت چهارده قرن دانش نجوم را تحت سیطره خود نگه داشت و تا زمان کپرنیک لهستانی - متوفی 1543 م - سلطان بلامنازع عرصه ستاره شناسی بوده است. و به غیر از عالمان انگشتشماری باقی مانده اخترشناسان و عالمان بر این باور بوده اند که زمین در مرکز عالم است و آسمانها مانند لایههای پیازی به گرد او درآمدهاند و زمین ساکن است و آسمانها به دور او در گردشاند.
فلک هشتم که ستارگان ثابت را در خود جای می داد ستاره شناسان را واداشته است که از به هم پیوستن تصوری ستارگان شکل های فرضی هم چون گوسفند و گاو و شیر و کماندار و کسی که بر کرسی نشته و ... به وجود آورند که هر یک از آنها را صورت فلکی گفته اند و چون آسمان را به شکل کره میپنداشتند صورتهای فلکی را در قسمت شمالی و استوایی و جنوبی کره جای دادهاند. بطلمیوس از چهل و هشت صورت فلکی در کتاب خود نام برده است.
اندک اندک برای حرکت ستارگان و علت های حرکت اجرام سماوی و دلایل کسوف ها و خسوف ها و اتصالات اجسام نورانی آسمان و... مباحثی توسط دانشمندان مطرح شده و دانش نجوم را به وجود آورده است و این دانش در زیرمجموعه دانشهای تعلیمی جای گرفته است.1 علم آگاهی از احوال کواکب به زودی بر دو قسم: علم نجوم و علم احکام نجوم تقسیم شد. اهم موضوعات علم نجوم همان هایی است که به آن ها اشاره کردیماما. علم احکام نجوم آشنایی با کیفیّت استدلال از گردش افلاک و مطالع بروج و حرکت ستارگان است به آنچه در زیر فلک قمر یعنی عالم کون و فساد پیدا خواهد شد پیش از پیداشدن آن و در واقع نوعی پیشگویی است.
پیشینه تحقیق
تحقیق مستقلی درباره علم نجوم و به ویژه علم احکام نجوم به جز کتاب »نجوم قدیم و بازتاب آن در ادب فارسی« از نگارنده این سطور ظاهراً به عمل نیامده است مگر » فرهنگ اصطلاحات نجومی « تألیف مرحوم دکتر ابوالفضل مصفا که فارغ از لغزش های اساسی نیست و مراجعه به مدخل اول و آخر کتاب صحت این ادعا را ثابت می کند باقی مانده تحقیقات حواشی و تعلیقاتی است که بر کتاب ها نوشته شده است از قبیل :
1 و 2 حاشیه هایی که مرحوم استاد جلالالدین همایی بر کتاب التفهیم و دیوان عثمان مختاری نوشتهاند.
.3 اشاراتی که شادروان دکتر سیدجعفر شهیدی در کتاب شرح لغات و مشکلات دیوان دارند.
4تعلیقاتی. که استاد سید معزّالدین مهدوی در پایان کتاب ترجمه صورالکواکب عبدالرحمن صوفی افزودهاند.
.5 اشاراتی که شادروان محمدتقی مدرس رضوی در کتاب تعلیقات حدیقهالحقیقه از خود به یادگار گذاشتهاند.
اما اخیراً خانم دکتر فولادی سپهر پایان نامه دوره دکتری خود را درباره اصطلاحات نجومی دیوان انوری نوشته و از آن دفاع کردهاند که اگر به چاپ برسد یکی از تحقیقات باارزش در این زمینه خواهد بود.
تحلیل متن
کیوان موافقان ترا گر جگر خورند // نسرین چرخ را جگر جدی مسته باد
کیوان یا زحل در نظام زمین مرکزی به عقیده اخترشناسان قدیم آخرین کوکبی است که به دور زمین میگردد و بیشترین فاصله را با زمین دارد. و در فلک هفتم جای دارد و در مدتی نزدیک به سی سال حرکت خود در مدار خویش را به پایان میرساند. به عقیده منجمان قدیم دارای طبیعت سرد و خشک مفرط است و احکامیان دارنده چنین طبیعتی را نحس اکبر مینامیدند. برای رفع ابهام از این نکته باید بگویم منجمان احکامی همانگونه که برای بسائط عنصری کیفیتها و طبیعتها قائل شدهاند برای سیارات نیز کیفتها و طبیعتهایی به شرح زیر قائل شدهاند:
1. طبیعت سرد و خشک مفرط
2. طبیعت گرم و خشک مفرط
3. طبیعت سرد و تر معتدل
4. طبیعت گرم و تر معتدل
و بر این باور بوده اند که هر سیاره ای که دارای طبیعت سرد و خشک و گرم و خشک باشد نحس است و چون زحل یا کیوان را دارای طبیعت سرد و خشک مفرط تصور کرده اند آن را نحس اکبر خوانده اند .3 ابوریحان بیرونی کار ستارگان نحس را زیان رسانیدن و ستم و فساد و پلیدی و حریصی و درشتی و اندوه و کفران نعمت و بی شرمی و بدگمانی و انجام دادن همه بدیها دانسته است.
اما نسرین چرخ یا کرکسان فلک
در میان روشنان فلکی دو نسر یا دو کرکس وجود دارد: نسر طایر و نسر واقع. منجمان درباره نسر طایر اختلاف دارند. بعضیها ستاره روشن واقع بر میان دو منکب صورت فلکی عقاب را نسر طایر گفته اند و جماعتی این ستاره همراه با دو ستاره روشن دیگر مجاور آن را نسر طایر خوانده اند.5 اما در نسر واقع اختلافی نیست و اخترشماران ستاره روشن قدر اول صورت فلکی چنگ رومی یا سلحفات را نسر واقع نامیدهاند. این هر دو ستاره را بر اسطرلابها نقش میکردهاند.
نکته شایان توجه این است که خاقانی هم لفظ نسرین و هم لفظ کرکسان را در مضامین ابداعی خود به کار برده است اما آنگاه که لاشخواری نسرین مورد توجهش بوده است از لفظ کرکس یا کرکسان استفاده کرده است.
چون همای فتح پور ایلدگز بگشاد بال // کرکسان چرخ از آن خون خوارگان خور ساختند
اما انوری لفظ نسرین را به کار برده و جنبه لاشخواری آنها را در نظر گرفته است.
جدی - یا صورت فکلی جدی -
صورت فلکی جدی دهمین صورت از صورت های فلکی منطقه البروج - یا صورتهای استوایی - است که بین صورتهای فلکی قوس و دلو واقع است. و با دی ماه ایرانیان مطابقت دارد و هم اکنون در کشور افغانستان در تقویم آنان کاربرد دارد و مورد استفاده افغان ها است باید در یک توضیح مختصر بگویم که منجمان احکامی برای سیارات محل های قدرت و توان مندی در نظر می گرفتند و آن ها را حظوظ خمسه سیارات می گفتند و عبارت بودند از: خانه سیارات، شرف سیارات حدود سیارات و وجوه سیارات و ارباب مثلثات6 و بیشترین قدرت و توان مندی در خانه سیارات بود. و ما در زیر خانه سیارات را بر طبق تصورات اخترشماران نشان داده ایم.
تصویری که از خانه های سیارات عرضه شد نشان میدهد که برج جدی یکی از خانه های زحل یا کیوان است. انوری سیاره زحل یا نحس اکبر را که زیان رساننده است نفرین می کند که اگر این سیاره نحس صدمه و لطمهای به هواخواهان ممدوح برساند الهی که جدی - خانه او - نصیب کرکسان فلک باد. به دیگر سخن الهی که بیخانه و کاشانه باد.
ور مشتری جوی ز هوای تو کم کند // یک باره مرغزار فلک خوشه رسته است
مشتری
مشتری در نظام زمین مرکزی کوکب ساکن فلک ششم است منجمان احکامی به سبب داشتن طبیعت گرم و تر معتدل آن را سیاره سعد تصور کرده اند و سعد اکبرش خواندهاند. خاقانی آن را خواجه چرخ و نجوم مفتی کل علوم نامیده است
