بخشی از مقاله
چکیده
نظریهی اقتصاد مقاومتی توسط مقام معظم رهبری در شرایطی در جامعه مطرح گشت که اقتصاد جامعه در فشار تحریم اقتصادی، سیاسی از سوی دشمنان و ابرقدرتها به سر میبرد. نظر به اسلامی بودن جامعهی ایرانی، اگر بر طبق الگوهای اسلامی نگریسته شود، اقتصاد مقاومتی به عنوان یک شعور اقتصادی و یک راهکار مهم برای عبور از بحران موجود است. از اینرو در این پژوهش با استمداد از کلام ارزشبار امام سجاد - ع - به تبیین تئوریک این مقوله پرداخته در صدد بررسی این نکته برآمدیم که اقتصاد مقاومتی در سیره ی امام سجاد - ع - از چه جایگاهی برخوردار است؟ در پاسخ به سؤال اصلی بر طبق نظریهی گفتمان باید گفت: به دنبال بحران ایجاد شده در جامعهی اسلامی عصر امام سجاد - ع - ، اقتصاد مقاومتی به عنوان یکی از سازوکارهای نرمافزارانه در راستای برجستهسازی گفتمان شیعی و حاشیهرانی گفتمانهای رقیب و در قالب متن گفتمانی صحیفهی سجادیه ارائه و مطرح گشت. در پایان نظر به همهبعدی بودن شخصیت امام سجاد - ع - در علوم مختلف و قرارگیری ایشان در رأس گفتمان شیعی، این پژوهش میتواند با تبیین دکترین اسلام، الگوهای در دسترسی را به جامعهی اسلامی و به تبع جهانی ارائه نماید.
کلیدواژهها: نظریه تحلیل گفتمان، امام سجاد - ع - ، اقتصاد مقاومتی، برجستهسازی و حاشیهرانی نرمافزاری، صحیفه سجادیه
مقدمه
الف- نظریه ی گفتمان
نظریه گفتمان در سالهای اخیر در حوزههای مختلف علوم انسانی به خصوص در رشتههایی چون علوم سیاسی و جامعهشناسی، به دلیل نارضایتی از پوزیتیویسم، کاربرد وسیعی یافت. تحلیل گفتمان تحتتأثیر چرخش زبانی در دهه 1970 و نظریههای هرمنوتیک، نظریه انتقادی و پساساختارگرایی در دهههای 1960 و 1970 رشد فزایندهای پیدا کرد. - دانیل مک دانل، مقدمهای بر نظریههای گفتمان، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران: فرهنگ گفتمان، 1380، صص 20. - 9 برای تبیین موضوع پژوهش از نظریه ی گفتمانی لاکلا و موفه استفاده شده.از نظر لاکلا و موفه گفتمان - - Discourse مجموعهای معنادار از دالهای به هم مرتبط است که معنای خود را از صورتبندی گفتمانی و در تمایز با گفتمانهای مخالف به دست آورده است. - سید محمدعلی حسینیزاده، "نظریه گفتمان و تحلیل سیاسی"، فصلنامه علوم سیاسی، ش 28، 1383، ص - 181
از این منظر نه فقط زبان که تمام حوزه های اجتماعی زندگی انسان گفتمانی بوده است. مانند اقتصاد، سیاست، حقوق، قانون و... نه تنها مقولاتی گفتمانی پنداشته میشوند که خود ابزاری برای ظهور و استمرار یک گفتمان به حساب میآیند. لذا با تمایز قائل نشدن میان امور گفتمانی و غیرگفتمانی، این امکان حاصل میشود که بتوان هر دوی اینگونه اعمال را در قالب یک نظریه توصیف و تبیین کرد. - سید علیاصغر سلطانی، قدرت، گفتمان و زبان؛ سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر نی، 1384، ص - 106 لذا برخی ابعاد این نظریه در پژوهش پیش رو مورد استفاد قرار گرفته که در متن بدان ها پرداخته خواهد شد.
نظریه ی گفتمان مجموعه ای است از مفاهیم ذیل که در این پژوهش مورد استفاد قرار گرفته است:دال- عنصر- وقته- مفصل بندی- حوزه ی گفتمان گونگی- هژمونی- تولید معنا- اعمال هژمونیک- مداخله ی هژمونیک- هژمونیک شدن- سیاست- قدرت- هویت- عینیت- امکانیت و تصادف- غیر یا بیرون سازنده- منطق هم ارزی-منطق تفاوت- زنجیره ی هم ارزی- زنجیره ی تفاوت- سوژه و موقعیت سوژگی- برجسته سازی - حاشیه رانی- قابلیت دسترسی- قابلیت اعتبار- و ... که توضیح آنها در مجال مختصر این پژوهش ممکن نمی باشد.
از این رو می توان با مراجعه به منابع گفتمانی اطلاعات مفیدی به دست آورد. - دکتر سلطانی، قدرت، گفتمان و زبان؛ سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، - پایان نامه ک.ا خانم ناصح ستوده و... - با این اوصاف تنها به توضیح مختصری از مقوله ی برجستهسازی و حاشیهرانی پرداخت می شود که به شرح زیر می باشد: هویتیابی سوژه به واسطه وجود تعارض میان درون و بیرون همچون شیوه معنایابی یک نشانه از طریق بیرون سازنده است. درواقع نشانه همواره در تعارض با بیرونی است که هم موجب توقف و انسداد معنایی آن نشانه و هم پیش-شرطی برای شکلگیری هویت درونی آن نشانه است.
در واقع هر یک از درون و بیرون نسبت به دیگری، غیر و خصم به شمار رفته، به عبارت دیگر، سوژهها و نشانهها برای هویتیابی همواره نیازمند یک غیر و یا دشمن خارجی میباشند. - سید علیاصغر سلطانی، پیشین، ص - 110براساس نظریه لاکلا و موفه گفتمانها ذهنیت سوژه را در راستای دو قطب "ما" و "آنها" سامان داده، بر این اساس کلیه رفتار و کردار و گفتار سوژه به گونهای شکل میگیرد که تمامی پدیدهها را در قالب دوگانه "ما"، "آنها" ریخته، این رفتار و گفتار به صورت برجستهسازی و حاشیهرانی متجلی میگردد. "ما" برجسته و "آنها" به حاشیه رانده میشوند. - سید علیاصغر سلطانی، پیشین، ص - 112
نکته دیگری که ذکر آن ضروری به نظر میرسد اینکه برجستهسازی و حاشیهرانی به دو شکل نرمافزاری و سخت-افزاری بروز و ظهور یافته، نوع نرمافزاری آن در قالب زبان، اعم از گفتار یا نوشتار و نوع سختافزاری آن به صورتهای مختلفی چون قیام، شورش، تظاهرات، اعدام، حبس، ترور و ... بروز مینماید. - سید علیاصغر سلطانی، پیشین، ص - 112این دو نوع برجستهسازی رابطهای تنگاتنگ داشته، به عنوان عامل تقویتکننده هم و در یک راستا مورد استفاده قرار میگیرد. به عبارت دیگر میتوان گفت کل حوزه اجتماع و پدیدههای اجتماعی عرصه برجستهسازیها و حاشیهرانیهای میان گفتمانها به شمار میرود.در تعبیری کوتاهتر میتوان برجستهسازی و حاشیهرانی را فرایندی دانست که طی آن گفتمانها نقاط قوت خود و وجوه ضعف دشمن را برجسته نموده، نقاط ضعف خویش و جنبههای مثبت گفتمان رقیب را به حاشیه میرانند.
ب- اقتصاد مقاومتی:
چنانچه میدانیم همواره شکل گیری، تداوم و بقای هر گفتمانی در گرو پیوند هرچه مستحکم تر میان عناصر و مقولات گفتمانی چون اقتصاد ، سیاست ، فرهنگ، دین و ... می باشد.ازین منظر می توان اقتصاد مقاومتی را مداخله ای هژمونیک در دفاع، تثبیت و تقویت خودی هر گفتمان و تلاش در راستای حذف غیریت ها از طریق معنا بخشی و ایجاد دال های موثر دانست. بدیهی است جهت نیل به این منظور بهره گیری از منطق هم ارزی در وحدت بخشی میان دال های اقتصادی و باورهای دینی و مذهبی، از طریق مفصل بندی های علمی و ایجاد خودباوری، ضروری و بایسته می باشد. از این رو مفهوم اقتصاد مقاومتی توسط واضع آن یعنی مقام معظم رهبری به صورت زیر مطرح گردیده است:
اقتصاد مقاومتی یک سازو کار مهم اقتصادی است برای مدیریت بحران های ناشی از فشارها و تحریم های اقتصادی و مصونیت از آن و نیز مقاومت در برابر دشمنان در پایداری از اصول و ارزشها - بیانات در دیدار مردم قم- -1393/10/17- - khamenei.ir و راه حلی میان مدت و بلند مدت که نتایج بسیار مثبتی را در پی خواهد داشت. و متکی به مردم است نه بازار و دشمنان - بیانات در دیدار اعضای مجمع عالی بسیج مستضعفین- - 1393/09/06 و ستون فقرات آن تولید داخلی است - بیانات در دیدار کارگران گروه صنعتی مپنا- - 1393/02/10
اقتصادی مقاوم ومتّکی به مردم و درونزا و مردمبنیاد و دانشبنیان و عدالتمحور که با تکانه های جهانی و سیاست های دشمن زیرو رو نمی شود چرا که با مقاومسازی، به محکمسازی پایههای اقتصاد می پردازد - بیانات در حرم مطهر رضوی- - 1393/01/01 در شرایط فشار، بهکارگیری هوش و دانش با امید وافر به کمک و رزق الهی ، هم یکی از ارکان مقاومت اقتصادی است - بیانات در دیدار کارگران گروه صنعتی مپنا- - 1393/02/10بی شک گفتمان دارای چنین اقتصادی، به خوبی توانایی حاشیه رانی نرم افزارانه ی رقیب را داشته ، از طریق مفصل بندی دال های هم ارز در زنجیره ی گفتمانی، تسریع در روند هژمونی یابی و گسترش خویش را به دنبال خواهد داشت.
ج- صحیفه ی سجادیه
چنانچه می دانیم پس از دوران خلافت امیرالمومنین - ع - و انتقال خلافت به امام حسن - ع - و نیز پس از نبرد حضرت با معاویه، حکومت به امویان منتقل شد. قیام امام حسین - ع - اگر چه منجر به ضعف بیشتر امویان شد، اما، باعث تغییر فوری و سریع حاکمیت نشد و قیام حسینی که تجلی گفتمان اسلام ناب و تشیع بود به خاک و خون کشیده شد. با به حاشیه رفتن گفتمان اسلام در این زمان، امام سجاد - ع - به تقویت شاخه ی علمی پرداخت تا بتواند از راههای دیگری به مفصل بندی و هژمونیک سازی مجدد دال های گفتمان اسلامی بپردازد. ما حصل این امر در قالب متون گفتمانی ای چون صحیفه ی سجادیه متجلی گشت.
صحیفه سجادیه معروف به »انجیل اهل بیت« و »زبور آل محمد« و »اخت القرآن«، در قالب دعا و نیایش، مفاهیم عمیق و حقایق بسیاری از علوم و معارف اسلامی و عرفانی، قوانین و حدود شرعی و حتی مسایل سیاسی، اجتماعی، تربیتی و اخلاقی را در خود جای داده است. - مؤلفه های امور جهادی و اقتصادی در صحیفه سجادیه، منبع : خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: 5/11/390، از پایگاه اطلاع رسانی حوزه - لذا در این پژوهش به منظور بررسی و درک اندیشه ی حضرت پیرامون مفهوم اقتصاد مقاومتی، تحلیل محتوایی این متن گفتمانی را در دستور کار قرار داده ایم.
بیان و ترسیم فضای بحران:
در ترسیم گفتمانی اوضاع جامعه ی اسلامی مقارن امام سجاد علیه السلام می توان گفت زمانی که حضرت در موقعیت سوژگی امامت، رهبری و زعامت جامعه ی اسلامی را برعهده گرفتند نظم گفتمانی جامعه ی اسلامی دچار تزلزل گشته، خرده گفتمانهای متعدد اسلامی و غیر اسلامی با ادعای بازگرداندن نظم و امنیت از دست رفته ی قلمروی اسلامی فرصت عرضه اندام یافتند. با به خاک و خون کشیده شدن گفتمان اسلام ناب که اندکی قبل در زمان امام علی علیه السلام
