مقاله رویکرد توانمندسازی به مثابه نوین ترین راهبرد مقابله با سکونتگاه های غیررسمی مطالعه موردی : کوی آل صافی اهواز

بخشی از مقاله

چکیده

یکی از زمینه های ناپایداری توسعه شهری به ویژه در کشورهای درحال توسعه، گونه ای از سکونت با مشکلات حاد موسوم به اسکان غیررسمی است. این پدیده تحت تاثیر روابط نابرابر سیاسی، اقتصادی در سطح جهانی، ضعف برنامه های ملی در سطح میانی و برنامه ریزی شهری در سطح خرد شکل گرفته است. نوشتار حاضر، ضمن تشریح وضعیت حاشیه نشینی، اسکان غیررسمی و شکلگیری آن در شهر اهواز - کوی آل صافی - ، به ارائه راهبردهایی به منظور ساماندهی و توانمندسازی آن پرداخته است. روش پژوهش نیز، توصیفی- تحلیلی می باشد. شیوه گردآوری داده ها، ترکیبی از روش کتابخانه ای، اسنادی و میدانی بوده است.

قسمتی از اطلاعات مرتبط با موضوع را داده های مرکز آمار ایران و سازمان مسکن و شهرسازی استان خوزستان شامل میشود. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نیز نشان می دهد؛ که این منطقه دارای کمبودهای زیادی بویژه در رابطه با زیر ساخت های شهری دارد که کمبودآن کاملاً در این محله به چشم میخورد. کیفیت نامطلوب معابر و خیابان بندی نامنظم باعث بروز مشکلات در این منطقه شده است. چنین مناطقی توجه ویژه ای نیاز دارند تا از گسترش آنها با چنین وضعی جلوگیری شود و محیطی سالم و مطلوب برای زندگی فراهم گردد. در پایان نوشتار، متناسب با یافتههای پژوهش راهبردهای مناسب ارائه گردیده است.

واژه های کلیدی:اسکان غیررسمی، ساماندهی، توانمندسازی، کوی آل صافی، شهر اهواز

مقدمه

اسکان غیررسمی که بعد از شروع انقلاب صنعتی و گسترش شهرنشینی در اروپا شکل گرفت، پس از مدت زمانی با ابعاد بیشتری در کشورهای در حال توسعه نمود پیدا کرد - حکیمی و دیگران، 1390، ص - 26 طی دهه های اخیر به تدریج محلات نابسامان و سکونتگاه های غیررسمی به طور عمده در حاشیه ی کلان شهرها و شهرهای بزرگ کشور، خارج از برنامه رسمی توسعه شهری و به صورت خودرو شکل گرفته و گسترش یافته است. این محلات خودرو یا حاشیه نشین به بیان درست تر، اسکان غیررسمی نامیده شده اند و کارکرد اصلی آنها تأمین زمین و الگوی ساخت متناسب با توان مالی گروه های کم درآمد مهاجر از روستاها یا گروه های کم درآمد و فقیر شهری رانده شده از بافت موجود شهرهاست.

این گونه سکونتگاه ها که خدماتی پایین وساکنینی کم توان و مشاغلی نامطمئن دارند، محیطی آماده برای پذیرش نابهنجاری های اجتماعی فراهم می سازند و ریسک بالایی در برابر سوانح طبیعی و انسانی دارند - پورمحمدی و جهان بین، 1388، ص. - 33 از جمله دلایل شکلگیری و گسترش پدیده اسکان غیررسمی میتوان به فقدان دسترسی قشرهای فرودست شهری به زمین و مسکن ارزان، مقررات شهری نامناسب - از طرف محدودکننده و از طرف دیگر غیرقابل اجر - ، ناکارایی برنامه ریزی شهری، کمبود منابع مالی سازمان های مدیریت شهری و نهادهای خدمات رسان، ناتوانی بخش عمومی در ادغام اجتماعی گروههای فرودست، سودجویی در بازار غیررسمی زمین، نرخ قابل توجه مهاجرت روستا شهری و مشکلات اقتصاد شهری اشاره کرد.

نظر به گستردگی مسأله اخیر و شکست برنامههای تخریب، اسکان مجدد و تأمین زمین و خدمات در بسیاری کشورها طی دوره 1950 تا 1970 میلادی، در چند دهه اخیر رویکرد توانمندسازی و بهسازی مشارکتی مورد توجه نهادهای بینالمللی و دولتها قرارگرفته است - علاءالدینی و دیگران، 1390، ص . - 36 در ایران روند شتابان شهرنشینی، نقصان در هدایت و مدیریت شهری، نابرابریهای ملی و منطقه ای، ضعف در مدیریت توزیع درآمدها و تفاوت در پایگاه اقتصادی اجتماعی افراد، باعث رشد و گسترش اسکان غیررسمی گردیده و زمینه بروز ناپایداری در شهرها را بوجود آورده است - قنبری و دیگران، 1392، ص . - 74 طبق آمارهای موجود، حدود 8 میلیون نفر از جمعیت ایران در این نوع سکونتگاههاو در حاشیه یا درون شهرها زندگی میکنند - قرخلو و دیگران، 1388، ص . - 2

در بین شهرهای کشور، اهواز به دلیل توان بالای اقتصادی همواره یکی از شهرهای مهاجرپذیر کشور بوده که رشد سریع آن در ابعاد مختلف اقتصادی، در قبل و بعد از انقلاب سبب مهاجرپذیری بیشتر این شهر شد و توسعه کالبدی شهر با استقرار گروههای انسانی در مناطق مختلف شهری شکل یافت. در این میان تعداد زیادی از مردم و مهاجرین، در مناطقی از حاشیه شهر یا در محدوده قانونی شهر استقرار یافتند و محلات حاشیه نشین را پایهگذاری کردند. همچنین این شهر، بدلیل گذراندن هشت سال جنگ تحمیلی و تأثیر آن بر شهر و بافت شهری با مسایلی فراتر از شهرهای دیگر نیز مواجه است. بطورکلی، از هفت کلان شهر کشور در سال 1385 مشهد، اهوازو تهران به ترتیب در زمینه حاشیه نشینی، سه مقام نخست را دارا بودند.

تا سال 1389 بخش اعظمی از حاشیه نشینان کلان شهرهای مشهد و تهران با تلاش نهادهای خصوصی و دولتی ساماندهی یافتند اما اهواز، متأسفانه بدلیل عدم پیشرفت در این مسأله مقام اول را پذیرفت. در خصوص وجه تسمیه کوی آل صافی می توان اذعان کرد که اطلاع رسمی و مکتوب ازچگونگی نامگذاری این منطقه در دست نمی باشد.اما مطالعات میدانی روشن می کند که این منطقه، در آغاز محل سکونت شیخ عبدالامام صافی، شیخ و بزرگ منطقه و خاندانش بوده است که بر اساس آن، نام این منطقه به آل صافی معروف شده است. در آن برهه از زمان، به مهاجرینی که به این منطقه وارد می شدند، گفته می شد به محله شیخ آلصافی آمده اید، بدین نام خوانده شد که تاکنون نیز تغییری در آن حاصل نشده است و بدان نام مشهور است. همچون سایر مناطق حاشیه نشین سراسر کشور که هیچ گونه نظارتی جهت ساخت و سازهای خارج از حوزه استحفاظی وجود نداشته تا بتوان تاریخچه ای از شکل گیری آنها بدست آورد.

کوی آل صافی نیز از تاریخچه رسمی و شناخته شده ای برخوردار نیست، اما تحقیقات میدانی نشان می دهد اگرچه از زمان شکل گیری این منطقه اطلاع دقیقی در دست نیست، اما زمان شکل گیری این منطقه به سالهای 1335 و دوره پهلوی دوم بر می گردد و سکونت کارگران رده پایین شرکت نفت در دوره قبل و مهاجرت اقوام عرب و فارس مهمترین عامل شکل گیری آن به شمار می رود. نحوه تامین زمین و مسکن در مراحل اولیه شکل گیری سکونتگاه ها در کلیه مناطق حاشیه ای شهرهایکشور غالباً قولنامه ای - غیررسمی - بوده اما در مراحل بعدی رشد به تدریج رسمی و قانونی میز شود. در آغاز اغلب تصرف ها عدوانی و غیر قانونی یا بصورت اراضی کشاورزی و با مالکیت خصوصی یا وقفی به صورت غیر قانونی تفکیک و پس از تبدیل کاربری به صورت قولنامه ای به فروش رسیده است.

از نظر نوع مالکیت واحدهای مسکونی این منطقه اغلب غیررسمی فاقد سند ثبتی و بنچاق1 می باشند و ساکنان به صورت قولنامه ای به خرید و فروش واحدهای مسکونی و زمین های خود می پردازند. در کوی آل صافی افرادی که از نظر مالی در وضعیت بهتری قرار دارند مبادرت به اخذ سند نموده اند. بنابراین در بین این سکونتگاه ها، منازلی دارای سند یافت می شود. اکثر افرادی که در این منطقه سکونت دارند، کارگران و عشایر قدیمی هستند. البته در دوره های بعدی مهاجران جنگ تحمیلی نیز به آنها ملحق شدند و این خود بر تراکم جمعیت در این محله افزده است. با توجه به پایین بودن قیمت اراضی این محله نسبت به سایر قسمت های شهر افراد دیگری نیز که در جستجوی مالکیت واحد مسکونی می باشند به این منطقه جذب شده اند. این معضلات و مسائل شهری، شهر اهواز را از نگاه ناظر بیرونی بسیار نامطلوب و ناموزون جلوه می دهد و به عنوان موانعی در سر راه اجرای طرح های جامع شهری، تفصیلی و بهسازی، نوسازی به حساب می آیند.

اهمیت و ضرورت پژوهش

مساله حاشیه نشینی در ایرانصرفاً مساله فیزیکی و کالبدی نبوده بلکه مساله ساختاری است که در اثر نابرابری های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در سطح ملی و منطقهای به وجود آمده است و مدیریت شهری و چگونگی برخورد با این معضل میتواند تاثیری بسزا در روند آن داشته باشد. - پارسا و دیگران، 1390، - 10 اهواز با پانصد هزار نفر حاشیه نشین یکی از بزرگترین جمعیت حاشیه نشین در ایران1 بنچاق به سندی عادی که قبل از تصویب قانون ثبت نوشته می شد اطلاق می گردید.به حساب می آید که نشان دهنده وضعیتیکاملاً بحرانی در این شهر است و بر خلاف اسم تعریف شده برای حاشیه نشینی، این پدیده در متن شهر وجود داشته و مرز مشخصی ندارد. در این راستا ارتقای زندگی شهری، کاهش فقر در سطوح مختلف شهر، توانمندسازی مناطق و مهار کردن رشد بیرویه زیستگاههای غیررسمی در اولویت قرار دارد. ضرورت توجه به امر توانمندسازی، در حیطه مدیریت شهری و در چارچوب برنامه ریزی های کلان کشوری است. توانمندسازی اسکان غیررسمی در جهت آن است که با ایجاد ساماندهی درون شهری، سیمای کالبد شهرها را بهتر و مطلوب سازد و آن را از نابهنجاری های اجتماعی رهایی سازد.

اهداف پژوهش
با توجه به موضوع مورد مطالعه، اهداف این پژوهش را به دو دسته اصلی و فرعی می توان تقسیم بندی کرد. هدف اصلی تحقیق بررسی وضعیت اسکان غیررسمی در کوی آل صافی و ارائه شیوههای ساماندهی و توانمندسازی آن می باشد. اهداف فرعی پژوهش حاضر نیز شامل شناسایی موقعیت جغرافیایی و هویت مکانی محله مورد مطالعه و همچنین تحلیل مولفههای کالبدی - خدماتی، اجتماعی ، اقتصادی و بهداشتی می باشند.

پیشینه پژوهش

.داداشپور و علیزاده - 1389 - ، در مطالعه به بررسی رابطه بین امنیت تصرف و کیفیت مسکن در سکونتگاه غیررسمی اسلام آباد شهر تهران پرداختهاند. نتایج مقاله نشان میدهد بین امنیت تصرف و کیفیت مسکن رابطه مستقیم و مثبتی وجود دارد و عامل فقدان شبکههای حمایتی از عوامل اصلی درکاهش امنیت تصرف می باشد.

.پیری و همکاران - 1391 - ، در پژوهشی تحت عنوان، امکانسنجی به کارگیری رهیافتهای توانمندسازی در ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی ناحیه گلشهر مشهد، با استفاده از روش سوات به ارائه رهیافت توانمندسازی در ساماندهی ناحیه مذکور پرداختهاند. نتایج نشانمیدهد که این رهیافت با تاکید بر قابلیتها و توانایی های ساکنان، ضمن حفظ کرامت انسانی حاشیه نشینان بهتر و مطلوب تر از سایر راهبردها در بهسازی و ساماندهی محیطی تاثیرگذار است.

.شیعه و همکاران - 1389 - ، در مقاله با عنوان الگوی شناسایی سکونتگاههای غیررسمی با بکارگیری مدل AHP در محیط GIS نمونه شهر کرج پرداخته-اند، نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که این الگو ضمن دارا بودن دقت کافی در شناسایی سکونتگاههای غیررسمی، در کاهش هزینه و زمان نیز بسیار موثر بوده است. همچنین از دیگر نتایج، ارائه روشی برای تبدیل معیارهای کیفی شناسایی سکونتگاههای غیررسمی به معیارهای کمی قابل سنجش در محیط GIS میباشد.

.سرایی و همکاران - 1393 - ، در مطالعه به تحلیل نقش ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی در محله شهیدیه شهر میبد پرداختهاند. یافتههای تحقیق نشان داد، در میان مولفههای کارکردی، ارتقای مولفههای محیطی و اقتصادی از اولویت اجرایی بالاتری برخوردار است.

.محسنی - - 1389 در مقاله با عنوان مساله حاشیهنشینی و اسکان غیررسمی با تأکید بر توانمندسازی آن؛ مطالعه موردی: حاشیهنشینان شهر گرگان با استفاده از آزمون ناپارامتری کروسکال – والیس و آزمون پارامتریک تحلیل واریانس نشان داده است بین متغیرهای کیفیت مسکن، نوع مصالح واحدهای مسکونی، سابقه ساخت مسکن، تعداد اتاق خواب ها، علل مهاجرت، شهرستان محل تولد، سطح درآمد و اعتیاد به مواد مخدر با متغیر محل سکونت حاشیهنشینان گرگان ارتباط معناداری وجود دارد.

.زنگی آبادی و مبارکی - 1390 - ، در مقاله به بررسی عوامل موثر بر شکل گیری حاشیه نشینی شهر تبریز و پیامدهای آن مطالعه موردی: محلات احمدآباد، کوی بهشتی، خلیل آباد پرداختهاند. نتایج پژوهش حاکی از آنست؛ از دلایل مهم حاشیهنشینی در شهر تبریز میتوان به بیکاری، درآمد کم، پایین بودن اجاره بهای مسکن و مهاجرت گسترده از محیطهای شهری کوچک و روستاهای استان اشاره کرد، که ناشی از عوامل اقتصادی - جاذبه های اقتصادی شهر تبریز و دافعه های اقتصادی شهرها و روستاهای اطراف - و دافعه های اجتماعی، فرهنگی در محل سکونت قبلی بوده است. این امر موجب بروز انواع ناهنجاری های شهری - اشتغال افراد حاشیهنشین در مشاغل کاذب، وجود ساخت و سازهای غیر مجاز، افزایش جرم و جنایت، اثرات نامطلوب فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، آلودگی محیط زیست شهری و غیره - شده است.

.خلیفه - 2011 - 2، در مطالعه خود با عنوان تعریف مجدد از حاشیه نشینی مصر به منظور برنامهریزی در خصوص محلات حاشیه نشین، آن ها را به دو دسته محلات ناامن و محلات برنامه ریزی نشده مصر طبقه بندی میکند. این رویکرد زمینه را برای تدوین استراتژیهای مناسب برای هر یک از محلات یاد شده و بهبود شرایط آنها فراهم می کند.

.هائو - 2011 - 3، موضوع توسعه روستا - شهرها را در شهر شنزن4 چین مورد مطالعه قرار داد. از نظر او روستا شهرها پاسخی منطقی از سوی مهاجران روستایی به شرایط توسعه اقتصادی سریع و تحولات اجتماعی بشمار میآید. بنابراین رویکرد تخریب این فضاها توسط دولت نیز اقدامی فاجعه آمیز هم برای مهاجران روستایی و هم برای اقتصاد شهر است. از این رو فرصت هایی برای یافتن جایگزینهای مناسب نظیر؛ ارتقاء یا تأمین و فراهم کردن سطح توسعه این فضاها وجود دارد و بایستی مورد توجه قرار گیرند.

فرضیات پژوهش
- 1 به نظر می رسد توانمندسازی رویکرد مناسبی جهت برخورد با معضل حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی است.

- 2 به نظر می رسد بهبود مولفه های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی کوی آل صافی می تواند به ارتقاء کیفیت زندگی حاشیه نشینان کمک نماید.

روش تحقیق

روش تحقیق، مجموعه از قواعد، ابزار و راه های معتبر و نظام یافته برای بررسی واقعیات، کشف مجهولات و دستیابی به راه حل مشکلات است - خاکی، 1378، . - 201 روش تحقیق در مقاله حاضر از نظر هدف، از نوع تحقیقات کاربردی و از لحاظ ماهیت و روش، از نوع تحلیلی - توصیفی میباشد. گردآوری اطلاعات به روش کتابخانهای - اطلاعات اسنادی از طریق منابع مکتوب چون؛ مقالات، کتاب ها، آمارنامه ها، پایان نامه ها صورت گرفت. قسمتی دیگر از داده های مورد نیاز این تحقیق از طریق اطلاعات مرکز آمار ایران و اطلاعات مناطق حاشیه نشین از سازمان مسکن و شهرسازی استان خوزستان در سال 1385 بدست آمده است که از مهمترین موارد استخراجی میتوان به سابقه شکل گیری و گسترش محله آلصافی، شناخت وضع موجود کاربری اراضی محله آن اشاره کرد. محدوده جغرافیایی و مکانی پژوهش، محله »کوی آل صافی« شهر اهواز است.

شناخت قلمروی جغرافیایی پژوهش

محدوده مورد مطالعه پژوهش حاضر، کوی آل صافی است. این محله در موقعیت جغرافیایی 31°19 47 عرض شمالی و 48° 42 40 طول شرقی5 در نیمه شرقی شهر اهواز واقع شده است، که از شمال و شمال شرقی و شرق به اداره ارشاد اسلامی اهواز و از جنوب به منبع آب و حصیر آباد و از غرب به محله چهارصد دستگاه منتهی می شود. وسعت این منطقه 0/96 کیلومترمربع و جمعیتی بالغ بر 7717 نفر را در بر میگیرد. به لحاظ تقسیمات شهری در محدوده منطقه 7 شهرداری اهواز قرار گرفته است. شرایط جغرافیایی و حضور برخی عوامل اجتماعی و عملکردی نشان دهنده رشد چشم گیر کالبدی این محله است. - سازمان مسکن و شهرسازی استان خوزستان، - 2 :1389