بخشی از مقاله
چکیده:
صحفیه سجادیه یکی از مهمترین متون دینی است که در علاوه بر آموزه های اخلاقی و تربیتی دارای عناصر و ویژگی های بی شمار ساختاری و زیباشناسانه است؛ اصول زیبایی صحیفه سجادیه همان اصول زیباییشناسی است که حازم قرطاجنی ناقد، آنها را مطرح کرده است؛ قرطاجنی دربارهی نیروهای ویژه ای سخن میگوید که اگر نویسندگان بدانها دست یابند، زیبایی و نوآوری در اثر آنان محقق میگردد.
از جملهی این اصول ده گانه: وجود طبیعت و بهکارگیری قوه ی تخیل، بهره گیری از محسوسات و اشیاء مادی به منظور نزدیکی فکر و اندیشه، استفاده از سیر تدریجی در جان بخشی به اندیشه، برخورداری از وحدت و پیوستگی، تناسب - تناسب جمله ها و سبکها با مشابه خود، تناسب معانی براساس ترتیب آنها، تناسب موسیقی و آوا با موضوع - جامع و کامل بودن موضوع، هماهنگی اجزا، توافق و سازگاری مناسب میان حروف و کلمات، توازن - موازنه - ، سیر تدریجی - تدریجی در طول جملات، سیر تدریجی در بیان موضوعات، سیر تدریجی در نیایش با پروردگار - ، توانایی وصل، مهارت در گزینش است که در این پژوهش صحفیحه سجادیه از این منظر مورد تحلیل و واکاوی قرار می گیرد.
مقدمه:
متن قبل از خواندن آن، برای خواننده چیزی است در جهت کشف و بیان یک حقیقت؛ همراه با حقیقتِ اختلاف تواناییهای ابتکار و تفاوت دادههای متن، میتوان ماهیت یک متن را در زمینهی فهمی که ارائه داده و یا تأثیری که برخواننده مینهد و بیان احساسات جوشان وجود وی، تعیین نمود. امام سجاد - ع - میفرماید: »اگر مردم حال فضیلت، صراحت و روشنی و حال تبیین را درک میکردند، قطعاً هر آنچه در سینه داشتند، همهی آن را اظهار نموده و از برد یقین چیزی را در مییافتند که آنها را از هر منازعه ای به جز حال خودشان، بی نیاز مینمود به طوری که اینها به حال روحانی پرداخته و هر حال دیگری را رها مینمودند.
« - القیروانی، 2791، - 201 در کتاب »فی ظلال الصحیفه السجادیه« شیخ محمد جواد مغنیه، در شرح سبک صحیفه سجادیه، آمده است: »برای هر نویسنده ای سخت است که سبک صحیفه سجادیه و یا تأثیر این کتاب در وجود خواننده یا شنونده را به وصف کشد. تنها به این نکته بسنده میکنم که روح فرشتگان مقرّب درگاه الهی و همهی انبیاء، در دعاهای امام زین العابدین - ع - تجلی یافته است.« - مغنیه، 1001م، - 34 حازم قرطاجنی در کتاب - منهاج البلغاء و سراج الأدباء - نیروهای ویژهای را بیان کرده که اگر یک نویسنده بدانها دسترسی داشته باشد، میتواند به ابداع و نوآوری در بیان دست یابد. او این نیروها را در قالب ده نکته بر شمرده است که به نوعی اصول نقد زیبایی شناسانه و معیارهای آن در نزد عرب ها به شمار می رود. در این پژوهش تحلیل زیباشناسانه ی دعاهای صحیفه سجادیه به طور مشخص بر اساس 20 ویژگی حازم قرطاجنی انجام می شود.
-1وجود طبیعت و به کارگیری قوه ی تخیل
وجود طبیعت و به کارگیری قوهی تخیله میتواند تصویری بکر و خلاقانه ایجاد نماید و معنای آن »قدرت تشبیه چیزی خارق العاده و ناشناخته به یک امر شناخته شده و عادی است« - القرطاجنی، 1966، - 41 بدین معنا که یک نوآور قبل از وقوع رویدادی بتواند آن را در قالب معانی به تصویر کشد. در دعاهای صحیفه سجادیه، قدرت تشخیص به یک اندیشه و خیال از راههای گوناگونی تحقق پذیرفته است،
« - پروردگارا چنان کن که از هیبت و شکوه پدر و مادرم مانند هیبت پادشاهی خشمگین بترسم و همچون مادری مهربان، با آنها خوشرفتاری کنم. - - صیحفه سجادیه، 1381، - 112 همچنین در دعای شوق « - ما را به سوی توبه که محبوب توست، راهنمای کن و از پافشاری بر آنچه نمیپسندی باز دار. - - همان، - 16 این تصویر در بردارندهی چندین تضاد است: صیﱢرنا - و أزلنا، محبوبک و مکروهک، من و عن، التوبه و الاصرار - و هنگامی که از بدیها و اخلاق زشت به خداوند پناه میبرد.
این تضاد تصویری گستردهتر میشود زیرا ایشان از کاری زشت به خداوند پناه برده و رسیدن به متضّاد آن را میطلبد، از جمله پناه بردن از کارهایی که ایشان از آنها به خداوند پناه میبرد - متابعه الهوی ومخالفه الهدی وسنه الغفله و تعاطی الکلفه و ایثار الباطل علی الحق و الاصرار علی المأثم واستصغار المعصیه واستکثار الطاعه ومباهاه المکثرین والازراء بالمقلّین - - همان، - 59 - پیروی از هوای نفس، مخالفت با هدایت، فرو رفتن به خواب غفلت، اختیار تکلف، برتری دادن باطل بر حق، اصرار بر گناه،
-3استفاده از سیر تدریجی در جان بخشی به اندیشه
امام - ع - در دعای خود به هنگام دیدن ماه نو، ابتدا ماه را به عنوان یکی از نشانههای قدرت الهی توصیف نموده که در منازل معین شده رفت و آمد میکند و در معرض زیادی و کاستی، طلوع و غروب، درخشندگی و تیرگی است تا اینکه کلید ماهی جدید برای کارهای تازه و نو میشود.
