بخشی از مقاله
چکیده
مسئلهي اساسی مورد بحث در این مقاله، تحلیل روابط و ساز و کار شخصیتهاي رمان عشق سالهاي جنگ اثر حسین فتاحی، بر اساس الگوي کنش گریماس است. با بررسیهاي صورت گرفته بر نقشهاي محوري این روایت، هر شش کنشگر مورد نظر گریماس شناسایی شده است که عبارتند از فاعل: حمید و در ادامه نرگس؛ هدف: وصال نرگس و شهادت؛ فرستنده: عشق که مفهومی انتزاعی است؛ گیرنده: حمید و نرگس؛ یاريگران: دوستان حمید و نیروهاي سپاه؛ بازدارندگان: اردلان و نیروهاي مهاجم. بنا بر نتایج حاصل از این پژوهش، میتوان گفت که نظریهي ساختارگراي گریماس و کنشگران ششگانهي او، تا حد قابل توجهی با نقشهاي اصلی رمان مذکور مطابقت دارد و در تحلیل شخصیتهاي آن کاربرد لازم را داشته است. از اینرو، خواننده میتواند با نظم و انسجامی خاص، به درك درستی از روابط و مناسبات بین شخصیتها برسد و در سیر ذهنی مشخص - به دور از آشفتگیهاي معمول - آن را دنبال کند.
-1 مقدمه
ادبیّات داستانی از تأثیرگذارترین انواع هنرها است و یکی از دلایل این تأثیرگذاري، استمداد نویسنده از احساس و قوهي تخیل، در نقل حوادث گوناگون است. نویسنده با یاري گرفتن از تخیل و تصویرسازي مناسب به نقل رویدادهاي مختلف میپردازد و با تأثیر عمیقی که بر ذهن خواننده میگذارد معنا و مفهوم خاصی را به وي منتقل میکند؛ »تأثیري که یک داستان خوب بر اذهان میگذارد، هیچ وعظ و خطابه یا مقالهي روانشناسی استادانهاي نمیگذارد« - میرصادقی، . - 27 :1367 بیجهت نیست که امروزه داستان و داستاننویسی ازاهمّیت خاصی برخوردار است و همواره در زمینههاي گوناگون اخلاقی و تربیتی، سیاسی و اجتماعی مورد استفاده صاحبنظران قرار میگیرد.
تاریخ داستاننویسی در ایران به گذشتههاي بسیار دور باز میگرددادبیّات. کهن این مرز و بوم به انواع داستانی حکایت، روایت، تمثیل، قصه، افسانه و اسطورهمزیّن است، داستانهایی که یادگار زندگی تاریخی و افسانهاي ایران زمین است - وزیري، . - 7 :1388 اما داستاننویسی امروز ایران، شیوهاي جدید و متفاوت از گذشته است. داستاننویسی به شیوههاي غربی، از اوایل دورهي مشروطه در ایران آغاز شد و نزدیک به صد سال است که در این سرزمین رواج دارد. انقلاب مشروطیت موجب تغییر و تحولات مهمی در زمینههاي گوناگون اجتماعی و سیاسی شد. یکی از این تغییرات مهم و اساسی، تحول درادبیّات داستانی ایران بود،ادبیّاتی که هم از نظر ساختار و هم از نظر معنا باادبیّات داستانی گذشته متفاوت بود.
در این دوران، سیاست و مسائل اجتماعی واردادبیّات داستانی شد و اکثر داستانها با مضامینی چون وطن، عدالت، آزادي، استبداد و استکبار نوشته شد. نویسندگان ایرانی تحت تأثیر ترجمهي داستانها و رمانهاي غربی باب تازهاي را درادبیّات داستانی ایران گشودند. نوشتن به راه و روش نویسندگان غربی معمول شد وادبیّات داستانی نوین براي بیان مفاهیم و مضامین جدید داستانی شکل گرفت. این نوع جدید ازادبیّات داستانی، علاوه بر سرگرم کردن خواننده ولذّت بخشیدن به وي، به بازآفرینی واقعیتهاي زندگی روزمره و حوادث گوناگون جامعه پرداخت و همین امر باعث شد تا بیش از دیگر اشکال ادبی مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که مردم بخشی از زندگی، سرنوشت، آمال و آرزوهاي خود را در انواع داستان کوتاه و بلند یافتند و با آن همراه شدند. بر همین اساس، میتوان گفتادبیّات داستانی اجتماعیترین نوع ادبی است و داستان وسیلهاي براي بیان فکر و اندیشه و دریچهاي به سوي آرمانها و ارزشهاي بشر است.
در سالهاي اخیر، دو حادثهي مهم انقلاب اسلامی ایران و هشت سال دفاع مقدس، تأثیري ژرف و عمیق بر تمام جنبههاي زندگی مردم گذاشت و بار دیگر باعث تغییر و تحول در ادبیّات داستانی ایران شد. در این دوران است که داستانها هویتی ایرانی مییابند؛ چرا که قبل از انقلاب اسلامیادبیّات داستانی ما کمتر هویت ایرانی مشخص داشت. »وقتی میگوییم هویت ایرانی منظورمان مفهومی عامتر از جنبهيملیّتگرایی نهفته در آن است ... در یک کلام، غرض از ایرانی بودن، بروز توأمان تمام ویژگیهاي ناب متأثر از نژاد،قومیّت، زبان، جغرافیا ... و فرهنگ، اعتقادات، آداب، رسوم، سنتها ...، در اثر است« - سرشار، . - 8 :1377 بعد از انقلاب، مضمون و محتواي داستانها تغییر یافت.
بروز حوادث گوناگون دوران انقلاب و هشت سال دفاع مقدس و همچنین افزایش آگاهی سیاسی مردم، سطح انتظار خوانندگان را بالا برد و در نتیجه باعث غنا و تعالی نسبی محتوا و مضمون داستانها شد. شخصیتها و تیپهاي جدید داستانی متناسب با شرایط اجتماعی، سیاسی روز خلق شدند، کمیت داستانها افزایش یافت و کیفیت تا حد قابل توجهی ارتقاء یافت. بر همین اساس است که محققان معتقدند بهترین رمانهايادبیّات فارسی در سالهاي پس از پیروزي انقلاب اسلامی منتشر شده است.
همانطور که اشاره شد بخشعظیمی از ادبیّات داستانی امروز ایران، متأثر از جنگ تحمیلی و پیامدهاي ناشی از آن نگاشته شده است و نویسندگان این آثار مستقیم یا غیر مستقیم از جبهههاي جنگ تأثیر پذیرفتهاند. عدهاي با نگاه مثبت نسبت به جنگ و برخی با نگرش منفی و عدهاي نیز با نگاهی بینابینی به این مقوله پرداختهاند؛ »تا آغاز سالهاي هفتاد، بیش از هزار و شصت داستان کوتاه دربارهي جنگ تحمیلی در مطبوعات چاپ شده ... در همین زمان نزدیک به دویست و ده داستان بلند نیز چاپ شده، 33 رمان و داستان بلند به طور مستقیم به موضوع جنگ پرداختهاند« - کافی، . - 192 :1390 از جمله رمانهایی است که با نگرشی مثبت به مسئلهي جنگ و پیامدهاي ناشی از آن پرداخته است رمان »عشق سالهاي جنگ« نوشتهي حسین فتاحی است که میکوشد مفاهیم ارزشی چون: عشق و ایثار، از خودگذشتگی و جانبازي، ایستادگی و مقاومت، اسارت و شهادت را در قالبی روایی به تصویر بکشد.
-2 بیان مسئله
به هر متنی که در عین ارتباط با دنیاي واقعی، تخیل در آن نقش اساسی را ایفا میکند داستان میگویند. در واقع در داستان، تخیل بر واقعیت غلبه دارد و نویسنده به کمک تخیل و عناصر داستانی به نقل حوادث و رویدادهاي گوناگون تاریخی، سیاسی و اجتماعی میپردازد و اینگونه با آفرینش فضایی تخیلی، بر احساس خواننده تأثیر میگذارد و لذا تفکر و تأمل در مرتبهي دوم اهمّیت قرار میگیرد. هر داستان، از تعدادي عنصر تشکیل میشود که این عناصر داستانی در آثار ادبی مختلف، به تعداد و انواع گوناگونی بیان شدهاند. از جملهي آنها میتوان به طرح، موضوع، درونمایه، شخصیت، گفتار، عمل، زاویهي دید، بحران، زمان و مکان اشاره کرد. همهي عناصر داستان در ارتباط با هم عمل میکنند و نمیتوان عنصري را بدون د
