بخشی از مقاله
چکیده
رساله سپهسالار، یکی از قدیمیترین اَسناد تاریخی موجود درباره زندگی مولاناست. ازینرو در شناخت شخصیت مولانا و همعصران وی و همچنین شناخت دقیقتر بعضی آداب و رسوم و مناسبات آن زمان، متن تاریخی قابل استناد و شایان توجهی بهحساب میآید. بخشی از گفتمان حاکم بر این کتاب اختصاص دارد به شأن سرایش برخی از اشعار توسط مولانا؛ که این امر نشانگر بافت موقعیتی حاکم بر ذهن مولوی بهعنوان گوینده در سطح عاطفی کلام و وضعیت شنونده بهعنوان مشارک در سطح ترغیبی کلام، در پیامی بخصوص یعنی شعر ویژه مولاناست. یاکوبسن، بهعنوان زبانشناسی که بر ادبیت همواره تأکید داشته است و در تحلیل شعر، راه روشنی را پیش روی پژوهندگان قرار داده، با تبیین 6 مؤلفه عاطفی، ترغیبی، ارجاعی، فرازبانی، همدلی، ادبی امکان خوانش شعر را در لایهای عمیقتر و کاراتر فراهم آورده است.
در این مقاله سعی شده است تا برخی از اشعار مولانا که توسط فریدون سپهسالار نقل شده از منظر ساختگرایی یاکوبسنی مورد تحلیل قرار بگیرد. در پژوهش پیش رو خواهیم دید که خوانش اشعار بدون توجه به بافت موقعیتی، موجب پنهان ماندن برخی از کارکردها و درنتیجه عدم فهم کامل پیام شاعر میشود. آنگونه که بهطور مثال در اغلب اشعاری کهظاهراًکارکرد ادبی یا عاطفی صِرف دارند، کارکرد ارجاعی یا ترغیبی نهفته است که تنها با خوانش در بافت موقعیتی خود را آشکار میکنند. همچنین بهدلیل بداهه بودن شعر مولوی و درنتیجه نزدیکی زبان شعر به زبان گفتار، شاهد درهم تنیدگی انواع کارکرد خواهیم بود.
کلیدواژهها: رساله سپهسالار، یاکوبسن، شعرشناسی مولوی، ساختگرایی، نظریه ارتباط
مقدمه
مثنوی مولوی... سندی است متقن و استوار برای انواع اسالیب سخن و انحاء کلام و کیفیت استعمال کلمات و ترکیبات و کنایات و امثال سایرِ و نوادر لغات اصیل فارسی که بر روی هم هیچ کتابی را با آن اندازه مایه و ذخیره ادبی و بدان پایه از صحت و اتقان نشان نمیتوان داد. - همایی، - 1366:7 اشعار مولانا به دلیل حجم زیاد و کثرت موضوع، درواقع ذکر جزئیات مجموعه احوالاتی است که او طی عمر 68 ساله خود تجربه کرده است. آنچه شعر مولانا را خارج از شعریتش3دارای ارزش و اهمیت میکند، بازتاب دوره تاریخی زیستش در درون شعر است؛ با آنکه گفتمان غالب شعر مولوی عرفانی است، حتی در مجلس سماع- یعنی در پیامی که بافت آن مشمول اوج کارکرد عاطفی و درعین حال ترغیبی کلام است و این پیام را نیز در اوج قوالبی که شعریتش غالب است.
یعنی در غزل بهعنوان عاطفیترین وجه شعری پیام در ادبیات ایران- روایت کرده، پیامش همچنان خالی از روایتهای موقعیتی و تاریخی نیست؛ روایتهایی که هم به سطح روابط سیاسی اجتماعی آن دوره تاریخی خاص اشاره دارد، هم به مناسبات اجتماعی و شخصی مولوی با استادان، شاگردان و عموم مردم همزیستش بازمیگردد.همین که بپذیریم شعری را که بررسی میکنیم، منطق تاریخی دورانی را پذیرفتهایم که این متن کلامی در آن بهعنوان شعر ساخته و پذیرفته شده است... دو اصل تاریخی فرهنگی را پذیرفتهایم که شامل این دو قاعدهاند: - 1 پدیده فرهنگی - برای مثال اثر هنری - در زمینه و موقعیتی بامعنا میشود و نمیتوان آن زمینه را نادیده گرفت؛ - 2 هیچ چیز به تنهایی قابل شناخت نیست. اثر در زمینهای جای میگیرد و شناخته میشود. - احمدی، - 1387:38
آنچه شاخصاً پیش روی این مقاله است، پرداخت به برخی از این شعرها از درون بافت موقعیتی رساله سپهسالار است؛ فریدون سپهسالار به ادعای خودش، چهل سال مرید مولانا بوده و با عادات و احوالات او آشنایی کامل داشته است. این کتاب، یکی از قدیمیترین شروح احوالات مولاناست که منبع و مرجع کتب بعد از خود بوده است. کتاب شامل 3 قسم کلی و هر قسم دارای فصلهایی است؛ قسم اول: تحمید پروردگار و تمجید سلطانالعلماء. قسم ثانی: تاریخ ولادت و مدت عمر، اساتید، مناقب، عادات، خلقوخوی و اعتقادات، نظر مولانا درباره سماع و شعر، کرامات او. قسم ثالث: احوال و کیفیت مراودات اشخاص تأثیرگذار در زندگی مولانا ازجمله: ترمذی، تبریزی، زرکوب، چلپی، سلطان ولد، چلپی عارف و تنی چند دیگر...
پیشینه پژوهش
درباره ساختگرایی و نظریات ادبی مرتبط با این مکتب، آثار مختلفی به زبان فارسی ترجمه شده است که از آن جمله آراء و نظرات مربوط به رومن یاکوبسن، زبانشناس روسی است. نظریات یاکوبسن در ارتباط با شعرشناسی و زبانشناسی شعر در سالهای اخیر مورد استفاده پژوهشگران ادبیات و زبانشناسی قرار گرفته است. محمد آهی و مریم فیضی در مقالهای به تحلیل نقشهای 6 گانه یاکوبسن در یک قصیده تعلیمی از سنایی پرداختهاند. زینب نوروزی نیز شعر نظامی را با این رویکرد تحلیل کرده است. همچنین رساله سپهسالار را افراد مختلفی از جمله سعید نفیسی و محمدافشین وفایی تصحیح کردهاند. اماشاخصاً درباره اشعار روایتشده مولوی در رساله سپهسالار آن هم از دیدگاه بافت موقعیتی، با رویکرد تحلیل کارکردهای تاریخی ادبی، تابهحال پژوهش خاصی انجام نگرفته است. به جهت اهمیت این رساله در شناخت شخصیت شعری مولانا، این متنپژوهی ضروری مینمود.
مبنای نظری: نظریه ارتباط یاکوبسن
در هر ارتباط زبانی شش عامل مؤثر وجود دارد: پیام4، فرستنده5، گیرنده، تماس،کد6و زمینه. پیام توسط تماس - وسیله تماس - در قالب کد، در زمینه مرتبطی از سوی فرستنده به گیرنده ارسال میشود؛ در زمینه پژوهشی پیش رو، فرستنده: مولوی است، گیرنده: مخاطب - خواننده و شنونده - ، پیام: شعرمولوی، وسیله تماس: متن شعر - متن چاپی پیش روی ما - کد: زبان فارسی، زمینه: فارسیزبان بودن ما. بدینوسیله هر ارتباط زبانی دارای این 6 سطح میباشد.
