مقاله مرمت و احیای حمام ملاهادی اردبیل

بخشی از مقاله

مرمت و احياي حمام ملاهادي اردبيل
چکيده:
حمام ملا هادي، بنايي متعلق به دوران قاجار بوده است در ميدان عا لي قاپو، محله ملا هادي، کوچه آيشم اردبيل واقع مي باشد. ابن بنا با ١١١٩٤ در تاريخ ١٣٨٣/٧/٢٥ به ثبت آثار ملي رسيده است .اين بنا نيز مانند بسياري از حمام ها در زير سطح طبيعي زمين مي باشد، تا هم از اتلاف حرارت جلوگيري شود و هم به آب قناتي که از منطقه عبور مي کرده دسترسي داشته باشد.
حمام ملا هادي داراي فضاهاي گوناگون شامل ورودي، سربينه ، ميان در، گرمخانه ،خزينه و تون مي - باشد با توجه به نبود نقشه هاي معماري بنا در پرونده ثبتي ، اولين هدف در اين پروژه تهيه پلان حمام قرار داده شد. بعد از تهيه پلان و نما، پلان بام و يک مقطع از بنا، قدم بعدي شناخت بنا به طور کامل بود از نام گذاري فضا هاي گوناگون تا دستيابي به نوع قوسها و پوشش هاي بنا و با توجه به اينکه هيچ مطالعات تاريخي در مورد بنا صورت نگرفته بود مطالعات کتابخانه اي نيز آغاز گرديد که اطلاعات خاصي به جزء نام پيدا نشد و تنها نام بنا مورد تاييد کسبه قديمي اطراف بنا قرار گرفت با توجه به اينکه اين بنا مشکل سازه اي خاصي ندارد به آسيب شناسي بنا پرداخته شد که بيشتر آسيب هاي رطوبتي را در بر مي گرفت و بعد از تکميل شدن شناخت طرح مرمت هاي مربوطه ارائه گرديد به منظور دستيابي به طرح باززنده سازي بنا نيز بعد از مطالعات انجام شده در بافت پيرامون بنا گزينه اي جهت احيا در نظر گرفته شد. به اميد اينکه با ارائه طرح باززنده سازي مناسب براي اين حمام،اعتبار و شأن گذشته اش به آن بازگردد.
کليد واژگان: حمام ملا هادي، قاجار، آسيب شناسي ، احياء، مرمت .

مقدمه :
معماري حمام نيز مانند ساير بنا هاي قديمي از الگوهاي فضايي معيني تبعيت مي کند. دسترسي به آب، حفظ دما، و جدا کردن فضاهاي پاک و نا پاک سه شرط اصلي ايجاد فضايي پيچيده و متفاوت با ساير بنا ها در حمام بوده است . در گذشته معماري حمام ها و مراحل گوناگون طراحي و ساخت آن ها با در نظر گرفتن اقليم و شرايط محيط طبيعي صورت مي گرفته است بنابراين ضمن حفظ اصول و الگوي کلي معماري حمام ها به خصوص در نوع و چيدمان فضا ها، در شرايط مختلف اقليمي و طبيعي تفاوتهايي در بناي حمام ها ديده مي شود.
وجود حمام هاي تاريخي در کنار ديگر بنا ها براي معرفي تمدن و فرهنگ گذشته ايران بسيار ارزشمند خواهد بود اگر در معرفي درست اين بنا ها اقدامات درستي صورت پذيرد. از جمله راه هاي شناساندن اين تمدن و فرهنگ به نسل امروز ايران و حتي جهانيان در گام اول حفظ اين بنا ها مي باشد و در گام بعدي استفاده صحيح از اين بنا ها در جهت استفاده از آنچه که در مجامع علمي از آن به عنوان مرمت و احياء بنا نام برده مي شود.
هدف اصلي اين تحقيق طرح مرمت و احياء حمام ملا هادي اردبيل مي باشد در راه رسيدن به طرح مرمت و احياء حمام بي شک مطالعه و شناخت خود بنا اطلاعات وسيعي مي تواند در اختيار قرار دهد از آن جمله مي توان به معرفي بنا، مصالح به کار رفته بنا، هندسه ، پلان، حجمها، تزيينات، پرسپکتيوها و ... اشاره کرد.
آسيبهاي وارده به بنا در کنار متروکه ماندن بنا، رطوبت نزولي ، صعودي و بي ملاحظه گري از علل اصلي تخريب بنا مي باشند که با استفاده از علم مرمت در ابتدا به شناخت اين آسيب ها و عوامل مخل آن پرداخته شد تا در قسمت طرح مرمت بتوانيم از اين اطلاعات استفاده کنيم .
١-اهميت و ضرورت انجام تحقيق :
حمام هاي تاريخي همچون ساير آثار ارزشمندتاريخي از ثروتهاي فرهنگي اين سرزمين هستند.
نفس قرارگيري حمامهاي عمومي ما در زمره آثار برجسته معماري اين سرزمين تأمل برانگيزواعجاب آور است .حمام بنايي خدماتي است که لازمه زندگي انسان است ،اما اقوام وفرهنگهاي مختلف کمتر به کيفييت معماري آن توجه داشته اند. حال آنکه توجه به هنر معماري وفضاسازي در ساده ترين حمام هاي ما مشهودوقابل درک است .اين اهميت حمام وظرافت و دقت در معماري آن را بايد بيش از هرچيز، نشانه احترام به انسان درفرهنگ ما دانست . احياء وباززنده سازي اين ارزشها براي معرفي وبهره وري از آنچه گذشتگان به يادگارگذاشته اند مبناي اين طرح است .
در اين ميان حمام ملاهادي که يکي از نمونه هاي حمام دوره قاجار مي باشدمورد مطالعه قرار مي گيردتا بتوان ارزشهاي وجودي،تاريخي و معماري آن را که در ورطه نابودي است به نحوي شايسته حفظ واحياء کرد
٢- پيدايش حمام
مسلماً از روزي که بشر پا به عرصه اين جهان خاکي نهاده براي زدودن ناپاکيها از تن چاره اي مي انديشيده است . (رشيد نجفي ، عطيه ، ١٣٨٧)
برخي بر اساس داستان ارشميدس که به کشف قانون ارشميدس توسط وي در خزينه يک حمام مي انجامد، وجود گرمابه را از زمان وي حتمي مي دانند.(همان: ص ١)
همچنين عده اي ساخت حمام را به بقراط پزشک نامور يوناني نسبت داده اند (جهت مداواي يک بيمار) .(سجادي، سيد علي محمد:
بر گرفته و خلاصه شده از ص٢٩و٣٠)

٢- سابقه حمام در ايران
در ايران نيز از روزگاران کهن ،شستشوي بدن از دو نظر اهميت ويژه اي داشته است نخست از جهت پاکي جسم و ديگر از نظر پاکي روان.طبق مدارک موجود سابقه مراسم شستشو در ايران زمين به پيش از زرتشت مي رسد و به نظر مي آيد که مهرپرستان، براي انجام مراسم مذهبي مي بايستي به مدت سه روز و سه شب در فواصل معين غصل کنند تا قادر گردند در بر نامه هاي ديني شرکت جويند.(رشيد نجفي ، عطيه ، ١٣٨٧)
٣- حمام هاي اردبيل
اردبيليان از دوران قديم به نظافت وپاکيزگي علاقه داشتند و براي شستشوي خود حمامهاي بزرگ و زيبايي مي ساختند وتا آنجا بدين امر علاقه مند بودند که يک روز هفته را به نام روز حمام (آنروز را که دومين روز هفته يعني يکشنبه بود به زبان محلي حمام گوني مي گفتند) مي نامند.
مورخان و جهانگردان قديمي از اين حمام ها تعاريف زيادي کرده اند. به عنوان مثال مقدسي در احسن التقاليم .«حمام کهنه » حمامي که در نيم قرن اخير به نام «عبش آباد» ناميده مي شده از جمله آنها بود. مردم اردبيل اين حمام را بسيار قديمي و حتي متعلق به قبل از اسلام مي دانند و معتقدند که امام حسن مجتبي (ع) در سفر خود به اردبيل در اين حمام استحمام نموده اند.
٤- شناخت کلي مجموعه
حمام ملاهادي يکي از حمامهاي تاريخي است که در استان اردبيل ، شهرستان اردبيل ،خيابان عالي قاپووکوچه ملاهادي که اين کوچه درست روبروي بناي معروف شيخ صفي است قرار دارد.
اين بنا داراي دو بخش مجزاي زنانه ومردانه است که اين دو قسمت بوسيله فضاي ارتباطي به همديگر راه دارندو در هر دو بخش فضاها عيناًتکرار شده. در انتهاي سمت چپ گرمخانه هردو قسمت ، فضايي قرار گرفته که دو حوضچه کوچک (آب گرم وسرد) درآنجا واقع شده و دوشهاي انفرادي که درقسمت انتهايي اين حمام ديده مي شود از لحاظ تاريخ و سبک ساخت مطابقتي با کالبد کل حمام ندارد. فضاهايي ما بين دو بخش زنانه ومردانه مشاهده مي شودکه توسط صاحب قبلي حمام به آن اضافه شده وبه صورت نيمه کاره رها شده است همچنين در ضلع جنوبي اش در طرف کوچه تماماًمغازه است که مالکيت آنها به صورت سرقفلي در اختيار کسبه محل ميباشد. بخش مردانه حمام تا اواسط ١٣٨٣ مورداستفاده قرارمي گرفت ، اما قسمت زنانه آن سالهاست تعطيل است .کل حمام فعلاً هيچ گونه کاربري ندارد و به صورت متروکه درآمده است .
وجود رطوبت ، عوامل بيولوژيکي ، تخريبها و الحاقات غير کارشناسانه باعث به وجود آمدن تخرييهاي زيادي در بنا شده است
.باتوجه به وضع موجود نياز مبرمي به تهيه طرح جامع مرمتي وباززنده سازي دارد. اين تحقيق بر آن است که با توجه به شرايط و وضع موجود با مطالعه و مستندنگاري دقيق بنا ، آسيب شناسي دقيق از وضع موجود بنا تهيه و با مطالعه و بررسي تاريخي ، باستان شناختي و معماري به ارائه طرح مرمتي بپردازد و در پايان با بررسي شرايط فرهنگي و اقتصادي و اجتماعي منطقه ،يک کاربري همگون با وضع موجود بنا ارائه دهد.

تصوير(١): نحوه اسقرار حمام ملاهادي در بافت
٤-١- عناصر تشکيل دهنده حمام
در قسمت مردانه اولين فضايي که مي بينيم هشتي ورودي است که ١/٣٠ متر پايين تر از سطح معبر خيابان قرار گرفته ، بعد از هشتي وارد فضايي مي شويم که از نظر هندسي به شکل هشت ضلعي نا منتظم مي باشد وسر بينه نام دارد. در اين فضا سکوهايي جهت تعويض لباس مشتريان مشاهده مي شود. سقف اين گنبد عرقچين بوده و نورگير سقفي کوچکي روي آن (گنبد) ديده مي - شود. راهروي پيچ در پيچي به نام مياندر، سربينه را به بخش گرمخانه ارتباط مي دهد. سرويس بهداشتي نيز در گوشه ي سمت راست آن واقع شده است . بخش گرمخانه به صورت فضايي هشت ضلعي با پوشش گنبد از نوع غرقچين ، نورگير سقفي و چهار نورگير در بدنه گنبد مي باشد که به وسيله کاربندي هاي زيبايي تزيين شده، همچنين آثار نقاشي در گنبد ديده مي شود .در قسمت انتهايي گرمخانه فضاي آتشخانه يا آتشدان قرار گرفته که راه ورودي آن مسدود است . در انتهاي سمت چپ گرمخانه فضاي مربع شکلي قرار گرفته است که تخريب شده است و دو حوضچه کوچک (آب گرم و سرد ) در آنجا بوده و دوشهاي انفرادي که گويا جزء الحاقات بعدي بوده درقسمت انتهايي اين حمام ديده ميشده است .در قسمت زنانه نيز عيناً فضاها تکرار مي شود. بخش مردانه آن تا اواسط سال ١٣٨٣ مورد استفاده قرار مي گرفت اما بخش زنانه حمام چند سال پيش از آن تعطيل شده بود.

٤-٢- پلان و برش در حمام ملا هادي


٥- تکنيک ساخت (تحليل سازه اي)
٥-١- پي حمام ملا هادي
در گذشته شناخت زمين و مقاومت فشاري خاک به طور تجربي بدست مي آمده است . در زمين هايي که از ايستايي خوبي برخوردار نبودند در پي سازي از ملات آهکي و سنگ لاشه استفاده مي کردند و يا سطح پي را وسيع تر طراحي مي کرده اند.
پي سازي در سازه يک حمام، نقش اساسي بر عهده دارد زيرا که نفوذ آب امکان نشست هاي موضعي فراهم مي آورد. استفاده از آهک بيشتر در پي سازي معمول بوده است . ملات شفته آهک هم با خاک وهم با ماسه ساخته شده است . ملات ماسه آهک اگر پس از مصرف به طور مکرر نم زده شود داراي مقاومت بسيار خوبي مي گردد.خواص ملات هاي شفته آهک در گذشته بسيار خوب شناخته شده بود. از اين ملات به صورت يکپارچه در کف حمام ها استفاده مي شد. استفاده از سنگهاي بزرگ شکسته در پي سازي به همراه آهک بر ميزان فشاري آن مي افزايد. رطوبت دايم حمام نيز باعث استحکام بخشي بيشتر آن مي گرديد، به طوري که با حضور دايم آب ترکي ناشي از نشست در حمام مشاهده نمي شود. (به نقل از استاد کريم پيرنيا)
باتوجه به اينکه امکان سونداژ در محل ميسر نشد طرح زير بعد از بررسي تعدادي پي در حمام هاي هم اقليم بنا براي پي بنا در
نظر گرفته مي شود.



تصوير(٤):دتايل پيشنهادي براي پي حمام ملاهادي
٥-٢- ديوارها وستون ها
يکي از عواملي که در حمام ها در جلوگيري از رانش استفاده مي شده ملات گل و آهک در آجر چيني است . اساساً هيچگاه در حمام به واسطه عدم مقاومت رطوبت از خشت به هيچ صورتي استفاده نمي شود. در بخشهايي که تمايل بيشتري به آب و رطوبت داشته اند از آجر جوش و يا سنگ استفاده مي کردند در حمام هايي که زيرزمين ساخته مي شدند، رانش حاصل از تاق ها با خاک اطراف خنثي مي گرديد درحمام هايي که زير زمين ساخته مي شدند، فقط سردر ورودي روي زمين بوده که احتمالاً تزييناتي نيز داشته است . باقي جداره حمام ها در اين حالت با ديوار بسيار ساده اي جدا از سازه و معماري حمام براي جدا نمودن حريم بام حمام از معابر ساخته مي شده است . جرز هاي حمام ملا هادي از آجر ساخته شده اند و بيشتر آنها، جرز هاي باربر هستند.
به منظور درک بهتر چگونگي قرارگيري جرزهاي بنا، سه بعدي بنا را بدون در نظر گرفتن پوششهاي آن و با توجه به آخرين تغييرات پلان و سبک سازي بنا، رسم شده است . در اين سه بعدي جرزها و ستون هاي حمام ملا هادي ديده مي شود که بيشتر جرز ها و ستونها باربر هستند.
لازم به ذکر است ضخامت جرزهاي اصلي و باربر بنا بين ٥٠ تا ٩٠ سانتي متر در بخش هاي گوناگون متفاوت است .

5-٣- پوششهاي بنا
تنوع پوششها در اين بنا زياد است و در بعضي از قسمتها از سيستمهاي طاق و تويزه استفاده شده است ، پوششهاي بام بنا بيشتر
کلنبو ميباشد و در دو قسمت از تاق کژاوه اي و در يک قسمت از آهنگ استفاده شده است

٦- آسيبهاي بنا
آسيب هاي وارده به حمام را مي توان به شرح زير تقسيم کرد:
٦-١- رطوبت :
رطوبت و پي آمد آن در ابنيه تاريخي از مهمترين عوامل تخريبي به شمار مي رود که به طور مستقيم و به صورت هاي مختلف روي بنا اثر مي گذارد.
انواع رطوبت در حمام ملا هادي عبارتند از:
١-رطوبت نزولي ٢-رطوبت صعودي ٣-رطوبت اشباع

در هر سه مورد فوق، پايين بودن سطح بنا از محيط پيرامون خود عامل اصلي و تشديد کننده به شمار مي آيد.
٦-٢- آسيب هاي انساني و دخالت هاي مرمتي غير اصولي :

از ديگر عوامل تخريب در حمام ملا هادي آسيب هايي است که از طرف انسـان آگاهانـه و يـا بـه خـاطر نداشـتن شـناخت و درک صحيح از ارزشهاي فر هنگي ، به وجود آمده، انسان علاوه بر دخالت و تغيير غلط ، با بي توجهي هايش نيز بـه ايـن آثـار لطمـه زده است . از آن جمله مي توان به موارد زير اشاره کرد.
١-سنگين کردن بام حمام بواسطه عايقکاري با قير به صورت غير اصولي


تصوير(١١و١٢):عايقکاري غيراصولي بام باقيرگوني
٢-سيمان کشي ديوار ها و پوشش ها وکف


تصوير(١٢و١٣):سيمان کاري ديوارهاي حمام ملاهادي
٣- کنده کاري ديوار ها و پوشش ها