بخشی از مقاله
چکیده
مفهوم کیفیت زندگی شهري، از مهمترین جریان هاي فکري اخیر است که برنامه ریزي را تحت تاثیر خود قرار داده است. از دههي 1970، مطالعه شاخصهاي اجتماعی به عنوان حوزهاي از علوم اجتماعی دانشگاهی مقبولیت به دست آورد و موجب تلاشهایی براي گزارشات اجتماعی منظم و تولید دادههاي ویژه، براي پایش اجتماعی شد. در این میان کلانشهر تبریز بیشترین بافتهاي داراي ارزش تاریخی نسبت به سایر کلانشهرها دارد و با نگاهی اجمالی به نحوه توسعه کالبدي معاصر شهر متوجه میشویم که همیشه تلاش بر حفظ این بافتها - ارادي یا غیر ارادي - بوده است و بافتهاي جدید معمولا بدون هیچ گزندي نسبت به آنها به وجود آمدهاند.
هدف این پژوهش تبیین سطوح کیفیت زندگی در دو بافت تاریخی و جدید کلانشهر تبریز بر مبناي مولفههایی چون اقتصادي، اجتماعی، مسکونی، بهداشت محیطی و... بوده و روش تحقیق در آن توصیفی- تحلیلی میباشد. ابتدا مطالعات اکتشافی به صورت کتابخانهاي و بازدید مقدماتی صورت گرفته و سپس مطالعه میدانی با استفاده از روش پرسشنامهاي انجام شده است. در نهایت براي تحلیل و رتبهبندي، روش تحلیل سلسله مراتبی به کار گرفته شده است. بر مبناي بررسیهاي صورت گرفته، شاخص هاي "میزان شناخت همسایهها" و " نحوه جمعآوري زباله" به ترتیب در دو بافت تاریخی و جدید بالاترین سطح الویت اقدام را به خود اختصاص دادهاند.
.1 مقدمه
تاریخچه پیدایش مفهوم کیفیت زندگی به دوران ارسطو در 385 سال قبل از میلاد مسیح باز میگردد. در آن دوران ارسطو زندگی خوب را به معنی شاد بودن در نظر گرفته است، لیکن در عین حال به تفاوت مفهوم شادي در افراد مختلف پرداخته است. به هر حال در آن زمان شادي یا شادمانه زیستن معادل با آنچه که امروز کیفیت زندگی تلقی می شود بود؛ ولی اصطلاح کیفیت زندگی تا قرن بیستم مورد استفاده قرار نگرفته بود. به مرور زمان محققین متوجه شدند که کیفیت زندگی می تواند یکی از پیامدهاي پراهمیت درارزیابیهاي سلامت باشد، چنانچه تعریف سازمان بهداشت جهانی از سلامت نیز به این نکته تاکید دارد.
در دههي 1970، مطالعه شاخصهاي اجتماعی به عنوان حوزهاي از علوم اجتماعی دانشگاهی مقبولیت به دست آورد و موجب تلاشهاي براي گزارشات اجتماعی منظم و تولید دادههاي ویژه براي پایش اجتماعی شد
. - 1976 همچنین در این دوره دو نوع گسترده شاخصهاي اجتماعی، شاخصهاي اجتماعی »عینی« و »ذهنی« مطرح شدند. شاخصهاي عینی آنهایی هستند که سعی بر توصیف محیطهاي فیزیکی، اجتماعی و اقتصادي دارند که مردم در آنها زندگی و کار میکنند - مثل تدارك خدمات بهداشتی، آموزش، نرخ بیکاري، فعالیتهاي فراغت یا وضعیت مسکن - . آنها حقایق اجتماعی و فیزیکی را به طور مستقل از ارزیابی-هاي فردي نمایش میدهند، در حالیکه شاخصهاي ذهنی براي توصیف شیوههایی که مردم اوضاع اطرافشان را درك و ارزیابی میکنند، طراحی شدهاند - مثل رضایت از شغل - .
در این دهه مطالعات بسیار متفاوتی پدیدار شدند، مثل گزارش لیو - 1976 - از اوضاع در شهرهاي ایالات متحده آمریکا با استفاده از شاخصهاي عینی و نیز تحقیقاتی همچون مطالعهي بردبرنز - 1969 - با استفاده از شاخصهاي ذهنی. - عطاري گرگري - 4-5 : 1392 تحقیقات مستند در مورد کیفیت زندگی شهري در آسیا کمتر انجام شده است. از جمله تحقیقات مستند در آسیا میتوان به تحقیقات افرادي مانند کیم و شین در کره جنوبی، دور در تایلند، لی و شن در هنگ کنگ و وانگ و کاي در تایوان اشاره کرد.
یکی از دلایل مهم چنین توجه و کوششی به مقوله کیفیت زندگی شهري را شاید بتوان در پاسخ به سوال، تخصیص بهینه منابع کمیاب شهري، جستجو کرد.
در سال هاي اخیر نیز مطالعه کیفیت زندگی در نواحی شهري گسترش یافته است، محققان رشته هاي گوناگون از جمله شهرسازي، جغرافیا، جامعه شناسی، اقتصاد، روان شناسی، علوم سیاسی، بازار یابی و مدیریت در این عرصه مشارکت داشته اند
امروزه آخرین نظریات در مورد مشارکت تاکید دارد که دولت و مردم شرکایی هستند که با یکدیگر کار را تقسیم میکنند. محققین در زمینه مشارکت، در سالهاي اخیر، نظریات مختلف را آزمودند و به نظریات تازهاي رسیدند. نظریه پردازان اخیر نظریه مشارکت1 را توسعه داده و متحول کردند تا به نظریه شراکت2 دست یافتند.
منظور از کیفیت زندگی شهري در نظر گرفتن شاخص هاي اجتماعی، اقتصادي در عین توجه به شاخص هاي کالبدي و کارکردي است و در پس این تحولات هدف اصلی از برنامه ریزي و طراحی شهري دستیابی به تأمین کیفیت مسکن شهروندان، کیفیت اقتصادي، کیفیت فضاهاي اجتماعی، مدنی و... جهت تامین کیفیت زندگی شهري میباشد.کلانشهر تبریز با جمعیتی بالغ بر 1,494,998 نفر و مساحتی در حدود 237,45 کیلومتر مربع، پنجمین شهر بزرگ کشور پس از تهران، مشهد، اصفهان و کرج و بزرگترین شهر منطقه شمالغرب ایران و مرکز استان آذربایجانشرقی میباشد.
این شهر داراي بیشترین و وسیعترین سطوح بافت داراي ارزش تاریخی نسبت به سایر کلانشهرهاي ذکر شده میباشد و در عین حال با توجه به ساخت و سازهاي فراوانی که در بستر آن صورت میپذیرد به شهر بتن آرمه ایران نیز شهره شده است و با قاطعیت میتوان گفت بعد از پایتخت، تبریز داراي بیشترین شهرها، شهركها و محلات جدید میباشد و به وضوح میتوان شاهد اختلاف سطح کیفی زندگی در آنها نسبت به محلات قدیمی و تاریخی - که اغلب در مرکز شهر واقع هستند - بود.
.1-1 سوالها و فرضیههاي تحقیق
- کدام زمینه اصلی، بیشترین تاثیر را در سطح کیفی زندگی شهري ساکنان محلات تاریخی کلانشهر تبریز دارد؟
- در بافتهاي جدید توسعه کالبدي کلانشهر تبریز، کدام مولفه کیفی در الویت اقدام قرار دارد؟
در جهت پاسخگویی به سوالات اصلی پژوهش حاضر، فرضیهاي به قرار زیر تبیین گردید:
- شاخصهاي بهداشت محیطی بیشترین تاثیر را در ارزیابی سطح کیفی زندگی شهري در هر دو بافت جدید و قدیم کلانشهر تبریز داشته و در الویت اقدام برنامههاي اجرایی قرار دارند.
.2 مبانی نظري
.1-2 تعاریف
.1-1-2کیفیت زندگی
اصولاً،کیفیت زندگی واژه اي پیچیده چند بعدي و کیفی در رابطه با شرایط و وضعیت جمعیت در یک مقیاس جغرافیایی خاص - شهر، منطقه، محله، واحد همسایگی و... - است که هم متکی به شاخص هاي ذهنی یا کیفی و هم متکی به شاخص هاي عینی یا کمی است.کیفیت زندگی شهري در کشور هاي مختلف و حتی در نواحی یک کشور نیز متفاوت است ولی جوهر مشترك آن معطوف به تامین نیاز هاي اساسی مادي و معنوي در دو وجه ذهنی و عینی به طور توأمان است
رواج و کاربرد مفهوم کیفیت زندگی در واقع کنشی است علیه توسعه یک بعدي اقتصادي در سطح ملی و توسعه صرفاً کالبدي در مقیاس شهري و تلاشی است در جهت دستیابی به معیارهاي کیفی در عرصه برنامهریزي
مفاهیمی همچون کیفیت زندگی و کیفیت محیط شهري هنوز به طور واضح تعریف نشدهاند و علوم مختلف با توجه به قلمرو مطالعه و نوع کاربرد آن تعریفهاي متفاوتی از آن دارند براي مثال کیفیت محیطی مفهومی است که مفاهیم دیگري را نیز در خود دارد، به عبارت دیگر این مفهوم، یک مفهوم چند بعدي است .برخی از محققان نیز معتقدند که تعریف مفاهیم چند بعدي به راستی امکان پذیر نمیباشد
بهزیستی ذهنی نیز بوسیله واکنش هاي افراد و گروهها به سوالاتی در مورد شادکامی و رضایت از زندگی تشخیص داده می شود. ارتباط بین برآورده شدن نیازهاي انسانی و رضایت ادراك شده از برآورده شدن هر یک از می تواند به وسیله ظرفیت روحی، زمینه فرهنگی، ارزشها، اطلاعات ، ارتباطات، تحصیلات، دوست داشتن و... تحت تاثیر واقع شود. علاوه بر این، ارتباط بین برآورده شدن نیازهاي انسانی و بهزیستی ذهنی ، به وسیله وزنهایی که افراد، گروهها و فرهنگها به برآورده شدن هر یک از نیازهاي انسانی نسبت به دیگر نیازها میدهند، تحت تاثیر واقع می شود.
.2-1-2 شاخص هاي کیفیت زندگی
تدوین معیارها و شاخصهاي کیفیت زندگی شهري به منظور مدل سازي اولویتها، انتظارات و نیازهاي واقعی شهروندان در هر مقیاس مطالعه ضروري است. یکی از راه هاي عملیاتی کردن مفهوم کیفیت زندگی، طراحی شاخصهاي کیفیت زندگی است. در سه دهه گذشته تلاشهاي زیادي براي اندازهگیري کیفیت زندگی در نقاط مختلف دنیا صورت گرفته است. شاخصهاي گوناگونی از کیفیت زندگی توسط محققان، آژانسهاي دولتی، رسانههاي گروهی و... بیشنهاد شده است. با این وجود معایب و مزایاي هر کدام از این شاخصها با روش معینی ارزیابی نشده است. اما آنچه مسلم است این است که بسیاري از محققان کیفیت زندگی، نیاز توأم به هر دو دسته از شاخصهاي عینی و ذهنی را براي ارزیابی کیفیت زندگی خاطر نشان کردهاند.
شاخصهاي عینی بر اساس فراوانی یا کمیت فیزیکی اندازهگیري میشوند، مانند در آمد، اما شاخصهاي ذهنی براساس پاسخهاي روانی نظیر رضایت شغلی و خوشحالی در میان دیگران اندازهگیري میشوند. - عطاري گرگري - 13 :1392 به برخی از شاخصها و مؤلفههاي کیفیت زندگی که توسط سازمانها و محققین تدوین و به کار گرفته شده در جدول شماره - - 1 اشاره شده است:
جدول شماره :1 معیار ها و شاخصهاي کیفیت زندگی
