بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش سعی گردیده تا وضعیت موجود توسعه در استان آذربایجان غربی مورد بررسی قرار گیرد. برای توجیه وضع موجود رتبه بندی خدمات اقتصادی اجتماعی با توجه به جمعیت و شاخص های توسعه در سطح شهرستان های استان در سال 1390 می باشد.در این بین از مدل اسکالوگرام به عنوان ابزاری مناسب برای رتبه بندی و از سیستم اطلاعات جغرافیایی به عنوان ابزاری کارامد برای تحلیل فضایی استفاده شده است . در این راستا از مهمترین شاخص های شهرستان های استان در بخش های مختلف اقتصادی منتشر شده توسط مرکز آمار استان آذربایجان غربی استفاده شده است. نتیجه حاصل از این پژوهش عدم توزیع متعادل خدمات اقتصادی اجتماعی در استان آذربایجان غربی است.به طوریکه که شهرستان های این استان دارای توزیع نابرابر خدماتی قرار دارند.شهرستان ارومیه به عنوان مرکز استان دارای بهترین وضعیت می باشد .از 14 شهرستان موجود در این استان 2 شهرستان دارای رتبه مثبت،6 شهرستان دارای رتبه خنثی و 6شهرستان دیگر دارای رتبه منفی است.
واژه های کلیدی:تحلیل فضایی،اسکالوگرام،عدم تعادل منطقه ای ، استان آذربایجان غربی
مقدمه
یکی از مشکلات موجود در برنامه ریزی کشور برنامه ریزی قطبی میباشد .و این نوع برنامه ریزی سبب عدم تعادل و یکنواختی در منطقه میگردد.توسعه اقتصادی و اجتماعی اغلب پیامد فرایند های مدونی است که با شناخت کمی و کیفی و تعامل بین پدیده ها مخصوصا پدیده های جغرافیایی تحقق می یابد .و شناخت منطقی این پدیده ها در قالب گرایش های مشخص علم جغرافیا اساس برنامه ریزی را به منظور توسعه تشکیل می دهد - مهدوی ،طاهر خانی ،1383 ،ص. - 1 به طور اعم، برنامه ریزی ابزاری است برای تبدیل وضع موجود به وضع مطلوب باهدف توسعه و عمران . بدیهی است برای رسیدن به وضع مطلوب دردرجه اول باید شناخت دقیق و همه جانبه ای از وضع موجود داشت - مومنی ، . - 1387با این وجود این عدم تعادل ها سبب ناپایداری های در منطقه میشود.عدم تعادل ناشی از دوعامل درون ناحیه ای و برون ناحیه ای است - مومنی. - 1387
سرمایه گذاری در شهرهای اصلی و مرکزی سبب به وجود آمدن قظب های ناحیه ای شده است .عدم تعادل ها زنجیره شبکه های شهری را از بین میبرد و نتیجتا به زیان شهرهای میانی و کوچک میشود - ارجمند نیا ،. - 1368بنابر این قبل از آنکه نواحی مختلف دستخوش پریشانی و سردرگمی بیشتر شود،باید به انجام مطالعات لازم و تحقیقات همت گذاشت - مومنی. - 1381یکی از ارکان توسعه ،جامعیت و یکپارچه بودن آن در رفع عدم تعادل های اقتصادی و اجتماعی درون مناطق است - فنی،. - 1382از گامهای اساسی برای توزیع عادلانه امکانات و خدمات در مناطق ،تدوین برنامه های کارآمد و منطبق بر واقعیت است .در این تحقیق سعی برآن است که امکانات موجود در شهرستان های استان آذرباییجان غربی سنجیده شودو هریک با شاخص جداگانه رتبه بندی گردد.این نوع رتبه بندی میتواند راهبرد های لازم را در جهت گیری تخصیص منابع مالی و انسانی ارائه دهد.
روش تحقیق
در این پژوهش روش تحقیق توصیفی ، تحلیلی و ابزار مورد استفاده اسکالوگرام و سیستم اطلاعات جغرافیایی است .با توجه به نیاز های آماری و تجزیه و تحلیل مدل اسکالوگرام و تبیین کارکردهای خدمات اقتصادی و اجتماعی شهرستان های استان برای توسعه و طبقه بندی انها فرایند های ذیل طی شده است :
-1 جمع آوری اطلاعات
-2 سازماندهی اطلاعات
-3 پردازش اولیه داده ها
-4 نمایش اطلاعات در قالب جداول
-5 رتبه بندی و امتیاز دهی
-6 تحلیل فضایی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی
-7 خلاصه نتایج و پیشنهادها
یکی از ویژگی های مهم مدل اسکالوگرام پاسخ به سؤالات در رابطه با رتبه بندی در برنامه ریزی ناحیه ای است . در اینجا سعی شده چگونگی رتبه بندی متغیر های انسانی و طبیعی در برنامه ریزی در سطوح ناحیه ای ،منطقه ای و ملی و همچنین قابلیت اجرایی این مدل در شرایط جغرافیای ، اقتصادی و اجتماعی همه مکان ها مورد بررسی قرار گیرد . با توجه به اینکه مدل سازی به عنوان ابزاری مناسب برای تحلیل سلسله مراتبی سکونت گاهها و الگوی توسعه منطقه است ، سعی شده در این تحلیل از مدل اسکالوگرام استفاده شود .وضعیت توزیع خدمات اقتصادی –اجتماعی شهرستان های استان ،تقویت شهرستان های استان در ارائه خدمات ،تعیین اولویت ها با توجه به جمعیت هریک از شهرستان ها و درک عوامل و شریطی که زمینه ساز برخورداری شهرستان ها از سطح خدمات اقتصادی –اجتماعی را به وجود می اورد از دیگر موضوعات قابل بررسی است که در این مقاله به آن پرداخته شده است .
پیشینه تحقیق
استفاده از مدل وتکنیک ها در برنامه ریزی ناحیه بسیار کم بوده و بسیاری از پژوهش ها به صورت توصیفی بوده است .مؤمنی - 1387 - تحلیلی از نابرابری و عدم تعادل فضایی توسعه در استان اصفهان با استفاده از روش اسکالوگرام مورد بررسی و تحلیل قرارداده است .نظریان - 1382 - خدمات اقتصادی واجتماعی موجود در استان لرستان را مورد بررسی قرارداده اند. ودر این روش به طبقه بندی خدمات اقتصادی –اجتماعی در استان لرستان پرداخته اند .تقوایی - - 1388 با استفاده از مدل اسکالوگرام تحلیلی بر پراکنش امکانات و خدمات مسیر گردشگری شمال شرق استان چهارمحال وبختیاری داشته است .بهادری - - 2012به بررسی طبقات و شاخصهای سلامت در استان گلستان با استفاده از مدل اسکالوگرام پرداخته و به این نتیجه رسیده است که یک شکاف طبقاتی بزرگ در رابطه با شاخص های سلامت در استان وجود دارد .بیات - - 1386با استفاده از روش تحلیل خوشه ای روستاهای بخش کوار شهرستان شیراز را با استفاده از روش تحلیل خوشه ای مورد بررسی قرار داده است که نتیجه حاصله تفاوت و نابرابری در سطح توسعه یافتگی روستاهای بخش کوار است.
موقعیت استان :
استان آذربایجان غربی یکی از 31 استان ایران است، که در شمال غربی این کشور قرار دارد و مرکز آن شهر ارومیه در اصل: اورمیه است. در کناره شرقی این استان، دریاچه ارومیه قرار دارد.این استان از شمال به جمهوری آذربایجان و ترکیه، از مغرب به کشورهای ترکیه و عراق، از شرق به استان آذربایجان شرقی و استان زنجان و از جنوب به استان کردستان محدود است. مساحت استان برابر 37/059کیلومتر مربع است که سیزدهمین استان بزرگ کشور محسوب میشود و 2/25 درصد مساحت کل کشور را تشکیل میدهد . جمعیت استان آذربایجان غربی طبق سرشماری سال 459/873/2 - 1385 نفر می باشد که 08/4 درصد جمعیت کل کشور را در خود جای دادهاست و از این لحاظ هشتمین استان پرجمعیت کشور به شمار میآید.
آنالیز اسکالوگرام:
روش های متفاتی برای برنامه ریزی وجود دارد که یکی از این روش ها انالیز اسکالوگرام است .این روش در تعیین مرتبه فضاها در برنامه ریزی کاربرد دارد و از روش های سطح بندی سکون گاهها می باشد.اسکالوگرام یک روش گرافیکی است که به طور موفقیت آمیز در برخی از کشور ها هچون تایلند و سریلانکا ، به منظور تعیین سلسله مراتب سکونت گاهی و سنجش سطح برخورداری نقاط شهری و روستایی مورد استفاده قرار می گیرد - کلانتری ،1387،ص - 251همچنین این روش به ماتریس قطری هم معروف است .و برای رتبه بندی خدمات در برنامه ریزی ناحیه ای و فضایی مورد استفاده قرار می گیرد .از امتیاز های آنی این روش سادگی و پویایی آن است و برای برنامه ریزی اینده می توان آنرا لحاظ کرد. - تقوایی . - 1383
در این روش ابتدا شاخص هایی از بخش های مختلف اقتصادی شهرستان های استان آذرباییجان غربی را انتخاب و در جدولی تنظیم گردید . در ادامه طبقات همگن انتخاب و طبقه بندی شاخص ها بر اساس طبقات انجام گرفت . برای تعیین سه گروه همگن - مثبت ، خنثی ، منفی - از رابطه زیر استفاده گردید . - 1 - X-1/4x که این طبقه طبقه خنثی نامیده می شود .و طبقات کمتر از ان در گروه منفی و طبقات بیشتر از آن در گروه مثبت قرار می گیرد.و بدین ترنیب حدود طبقات مختلف تعیین می گردد. در ادامه ،نمایش جایگاه شاخص ها در جدول با توجه به شهرستان ،طبقه و نوع متغیر می باشد .در مرحله اخر محاسبه ضریب اسکالوگرام یا ضریب اطمینان است .ضریب اطمینان مدل را می توان از طریق فرمول :
