بخشی از مقاله
چکیده
عوامل طبیعی نقش بسزایی در مکان گزینی و نحوه پراکنش سکونتگاهها دارند؛ بعضی از این عوامل میتواند نقش مؤثرتری نسبت به سایر عوامل داشته باشند. هدف پژوهش حاضر، استفاده از مدل ارزش اطلاعات جهت استخراج درجه تأثیر عوامل طبیعی بر پراکنش سکونتگاههای روستایی و شهری و تعیین توان آنها در توسعه سکونتگاههای استان آذربایجان غربی است.
در این تحقیق از عوامل طبیعی شامل ارتفاع، شیب، جهت دامنه، میانگین دمای سالانه، مجموع بارش سالانه، نوع اقلیم، شاخص رطوبت توپوگرافیکی، پوشش سطح زمین و فاصله از رودخانه بهعنوان لایههای اطلاعاتی مؤثر بر پراکنش سکونتگاهها استفاده شد. پس از محاسبههای فراوانی سکونتگاههای موجود در هر طبقه از عوامل طبیعی، وزن دهی به آنها با استفاده از مدل ارزش اطلاعات تهیه و نقشه توان توسعه سکونتگاهها ازنظر عوامل طبیعی تهیه شد.
نتایج نشان میدهد که مجموع بارش سالانه با حدود 80 درصد، بیشترین ارزش اطلاعاتی را در بین متغیرهای مورداستفاده در این پژوهش در استقرار سکونتگاههای استان آذربایجان غربی دارد. نواحی عمده مناسب توسعه سکونتگاهها ازنظر عوامل طبیعی در مناطق شرق و جنوب شرقی استان قرار دارد.
مقدمه
عوارض و پدیدههای طبیعی در مکان گزینی سکونتگاههای انسانی تأثیر زیادی دارند. استقرار جوامع انسانی بر پهنه زمین همواره در راستای دستیابی به حداکثر منابع طبیعی مفید مانند منابع آبی سطحی و زیرزمینی، پوشش گیاهی مناسب و دسترسی به زمین قابلکشت صورت گرفته است
استفاده انسان از یک سرزمین تنها بستگی به یک منبع اکولوژیک ندارد، بلکه این استفاده شامل تداخل منابع با یکدیگر و بهصورت ترکیبی هست. بسترهای طبیعی شرایط لازم را برای استقرار سکونتگاههای روستایی و شهری ایجاد میکند ولی بعضی از آنها شرایط پایدارتر را نسبت به بعضی دیگر ایجاد میکنند. این بسترها عبارتاند از: شیب، ارتفاع از سطح دریا، ساختار زمینشناسی، منابع آبوخاک و قابلیت ارضی
تراکم سکونتگاهها در مناطق مختلف میتواند از عوامل طبیعی تأثیر بپذیرد و نقش بسزایی بر آن داشته باشد. سکونتگاهها تکامل و توسعه خود را طی دو فرایند مبتنی بر حرکت طبیعی یا ارگانیک و برنامهریزی از پیش اندیشیده شده دنبال میکنند. تحلیل عوامل طبیعی مؤثر در هر منطقهای میتواند زمینهای پویا و فعال برای توسعه آن منطقه فراهم نماید.
توسعه و حفظ توازن اکولوژیک زمانی محقق خواهد شد که از سرزمین بهتناسب قابلیتها و توانمندیهای آن استفاده شود. بر این اساس شناسایی قابلیتها و توانمندیهای سرزمین پیش از بارگذاری فعالی تهای گوناگون بسیار حائز اهمیت است. در غیر این صورت استفاده از قابلیتهای سرزمین بهنوعی صورت میگردد که محدودیتهای طبیعی و اکولوژیک مانع از استمرار فعالیتهای اقتصادی، عمرانی، گردشگری شدهعملاً بسیاری از سرمایهگذاریهای انجامشده به هدر خواهد رفت؛ بنابراین مهم است که بر استعدادهای طبیعی، اقتصادی و اجتمایعی مختلف چشماندازها تمرکز شود و هرگونه خطا در کاربری زمین و استفاده از میتواند منابع یک منطقه را به خطر اندازد
بیتوجهی به ظرفیتهای زیستمحیطی در اکوسیستمهاقطعاً منجر به تخریب فزایندهتر منابع و در نتیجه از میان رفتن تعادل موجود میان انسان و محیطزیست خواهد شد
ارزیابی توان محیطی بهعنوان یکی از ابعاد شاخصه توسعه پایدار، ازجمله مهمترین مسائلی است که در تمام برنامههای توسعه ناحیهای اعم از شهری و روستایی به آن توجه و تأکید میشود، بهگونهای که هر بحث جدیدی دربارهی توسعه بدون توجه به مفهوم پایداری ناتمام تلقی میشود
اگرچه ضوابط یا ویژگیهای محیطی - اکولوژیک از مهمترین و بنیادیترین اصولی است که باید در هرگونه مکانیابی موردتوجه قرار گیرد، اما در اغلب موارد مورد غفلت برنامه ریزان واقع میشود
ارزیابی توان محیطزیست شامل مجموعه ای از توانهای اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی در یک سرزمین است و عبارت است از ارزیابی و برآورد استفادههای ممکن از سرزمین توسط انسان که این استفاده از زمین میتواند برای کاربریهای زراعت و کشاورزی، پارک داری - حفاظت، تورسیم - ، آبزیپروری، امور نظامی و مهندسی و توسعهی شهری، صنعتی و روستایی در چارچوب استفادههای کشاورزی، صنعت، خدمات و بازرگانی است بنابراین توان محیطزیست عبارت است از توان بالقوهی یک سرزمین در رابطه باقابلیتهای آن برای توسعه است. در این تحقیق از مدلی در سیستم اطلاعات جغرافیایی بهمنظور ارزیابی توان طبیعی استان آذربایجان غربی و تعیین درجه تأثیر عوامل طبیعی بر تراکم سکونتگاههای شهری و روستایی و تهیهی نقشهی توان توسعه استفادهشد.
مواد و روشها
موقعیت و ویژگیهای جغرافیایی منطقه
استان آذربایجان غربی در شمال غربی ایران و در عرض جغرافیایی بین 35 درجه و 58 دقیقه تا 39 درجه و 46 دقیقهی عرض شمالی و طول جغرافیایی 44 درجه و 3 دقیقه تا 47 درجه و 23 دقیقه طول شرقی قرار دارد - شکل . - 1 این استان با احتساب دریاچه ارومیه 43660 کیلومترمربع وسعت دارد از این مقدار حدود یکمیلیون هکتار قابل بهرهبرداری است. جمعیت استان طبق آمار سال 1390، 3080576 نفر هست
به دلیل ظرفیت ویژه آذربایجان غربی در بخشهای مختلف بخصوص در حوزه کشاورزی و صنعت، این استان در مسیر توسعه شهرکهای، قرار دارد. اگرچه این استان ازجمله استانهای کشور در زمینه توسعه و عمران شهری است، اما رشد بیرویه شهرنشینی و ایجاد ظرفیت پذیرش جمعیت در مناطق جدید ازجمله مسائلی است که لزوم بررسی توانهای طبیعی محیط در راستای توسعه پایدار را مطرح می کند. یکی از مراحل اصلی آمایش سرزمین، برآورد توان طبیعی این استان است.
شکل :1 نقشه موقعیت جغرافیایی استان آذربایجان غربی
روش تحقیق
این تحقیق ازنظر نوع، کاربردی و ازنظر روش، توصیفی – تحلیلی فضایی است که برای ارزیابی عوامل طبیعی مؤثر در مکان گزینی سکونتگاههای شهری و روستایی انجام شد. مروری بر مطالعات انجامگرفته - جوکار سرهنگی و جباری، 1394، - Zarifian et.al, 2015 در این زمینه نشان داد که عواملی مانند ارتفاع، شیب، جهت دامنه، میانگین دمای سالانه، مجموع بارش سالانه، نوع اقلیم، شاخص رطوبت توپوگرافیکی، پوشش سطح زمین و فاصله از رودخانه به عنوان لایه های اطلاعاتی در نظر گرفته شده اند.
جدول 1 دادههای مورداستفاده جهت بررسی توان طبیعی استان آذربایجان غربی نشان میدهد. در فرایند ارزیابیهای محیطی باید پس از شناسایی و تحلیل اطلاعات مناسب برای ارزیابی از مدلهای مناسب نیز در سیستم اطلاعات جغرافیایی بهره برد. از میان روشهای مختلف پهنهبندی و مکانیابی، در این تحقیق، از مدل ارزش اطلاعات استفاده شد. در پژوهش حاضر، فرآیند ارزیابی توان طبیعی شامل سه بخش شناسایی منابع طبیعی مؤثر بر استقرار فضایی سکونتگاههای شهری و روستایی، تجزیهوتحلیل دادهها و ارزیابی و طبقهبندی سرزمین بود که پس انجام این مراحل، توان طبیعی در استان آذربایجان غربی تعیین گردید.
