بخشی از مقاله
چکیده
مسئولیت مدنی به عنوان یکی از ضمانت اجراهای حقوقی در استیفای حقوقی افراد زیان دیده نقش مهمی دارد. در این پژوهش با نگاه تطبیقی، موارد معافیت از جبران خسارت در مسئولیت مدنی از جمله قوه قاهره - فورس ماژور - ، اضطرار، تقصیر زیان دیده، اذن، قواعدی نظیر احسان، تحذیر، غرور، اقدام و ... با توجه به منابع دست اول و دوم فقهی و حقوقی استنباط و تجزیه و تحلیل شده است.
مقدمه
جامعه امروزی شاهد افزایش دعاوی مسئولیت مدنی است که بیشترین حجم از دعاوی را به خود اختصاص داده است - یزدانیان، 1379، ص. - 37 در حقوق خصوصی و فقه نیز لزوم جبران خسارتی که به ناحق وارد شده است از قواعد مسلم حقوقی و فقهی است
بنابراین مسئولیت مدنی به عنوان یکی از ضمانت اجراهای حقوقی در استیفای حقوقی افراد نقش مهمی ایفا میکند. گاهی پیش می آید که شخص متعهد خواهان اجرای مفاد قرارداد است و تمام تمهیدات و مقدمات لازم را برای انجام و اجرای تعهد خویش فراهم میسازد ولی بنا به دلایلی که از اراده او خارج است، تعهد، ناقص اجرا شده و یا اجرا نمیشود. در اینجا بخشی با عنوان موجبات معافیت از جبران خسارت در مسئولیت مدنی نزد حقوقدانان و فقها مطرح می شود. بر همین اساس در این مقاله به عناوین و موجبات معافیت از جبران خسارت در مسئولیت مدنی از قبیل قوه قاهره، اضطرار و قواعدی مثل احسان، غرور و اقدام پرداخته و مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد.
روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی که در بخش گردآوری اطلاعات توصیفی و در بخش بررسی آن، تحلیلی،استنباطی و اجتهادی خواهد بود؛ اطلاعات مورد نیاز به روش کتابخانهای و با ابزار فیش از منابع دست اول و دوم جمع آوری شده است.
مفهوم شناسی
در ابتدا لازم است مفاهیمی که در این مقاله مورد بررسی و تفحص قرار گرفته است به توضیح و تشریح آنها پرداخته شود.
مسئولیت
مسئولیت در لغت به معنای موظف بودن و یا متعهد بودن به انجام امری و غالباً به مفهوم تکلیف، وظیفه و آن چه که انسان عهدهدار آن باشد تعریف شده است؛ به عبارت دیگر مسئولیت به معنای مورد سوال، مطالبه و بازخواست قرار گرفتن انسان در مورد امور و افعالی که انجام داده میباشد
مسئولیت در معنای اصطلاحی عبارت از تعهد قانونی شخص به دفع ضرر دیگری که وی به وجود آورده است خواه ناشی از تقصیر خود وی باشد یا از فعالیت او ایجاد شده باشد و در معنای حقوقی و مدنی، مسئولیت به معنای تکلیف قانونی شخص در وارد نمودن ضرر به دیگری به صورت مستقیم و غیرمستقیم است
بنابراین زمانی شخص را مسئول مینامند که او را پاسخگوی نگرش ها، واکنشها و اعمالش میشمارند در نتیجه مفهوم مسئولیت به معنای مورد سوال یا بازخواست قرار گرفتن انسان در برابر وظایف و اعمال است که به عهده دارد
اقسام مسئولیت
مسئولیت براساس معیارهای مختلفی قابل تقسیم است، به طور کلی مسئولیت به دو نوع مسئولیت اخلاقی و حقوقی تقسیم می شود و به نوعی تمام انواع مسئولیت در این دو نوع جای می گیرند.
-1 مسئولیت اخلاقی
مسئولیت اخلاقی در واقع مسئولیت در برابر نقض یک عمل انسانی و اخلاقی است که خلاف وجدان یا تکالیف الهی و آموزه های دینی باشد به طور مثال فرد توانمندی که به تهی دستان کمک نمیکند از نظر حقوقی مسئولیتی ندارد ولی در مقابل افکار عمومی، وجدان خویش و خداوند مسئول است. بنابراین مسئولیتهای اخلاقی، تعهد در برابر وظایف اخلاقی است.
-2 مسئولیت حقوقی
مسئولیت حقوقی آن دسته از مسئولیتهای اخلاقی است که در قوانین مدونه هر جامعهای شناخته شده و ضمانتاجراها برای آنها در نظر گرفته شده است. بنابراین رابطه بین مسئولیت های اخلاقی و حقوقی عموم و خصوص مطلق است.
بدین ترتیب که هر مسئولیت حقوقی یک مسئولیت اخلاقی است ولی همه مسئولیتهای اخلاقی، مسئولیت حقوقی نمیباشند. مثلاً دروغ، مسئولیت اخلاقی به دنبال دارد چرا که از لحاظ اخلاقی زشت و نکوهیده است ولی صرف دروغ - به غیر از بعضی مصادیق خاصی آن - ضمانت اجرای حقوقی ندارد، یعنی نمیتوان کسی را به اتهام اینکه یک دروغ گفته است محاکمه کرد چرا که قانونگذار ما برای آن ضمانت اجرایی در نظر نگرفته است.
بنابراین ملاک و تشخیص این دو نوع مسئولیت - اخلاقی و حقوقی - از هم، در وجود و یا عدم وجود ضمانت اجرا از طرف قانونگذار برای آن میباشد. چنانچه ضمانت اجرا برای آن در نظر گرفته شده باشد، حقوقی، و چنانچه برای آن ضمانتاجرایی در نظر نگرفته باشد، مسئولیت اخلاقی است.
مسئولیت حقوقی به دو دسته مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری تقسیم می شود. مسئولیت مدنی
مسئولیت مدنی در معنای عام به وظایف خصوصی که یک شخص در برابر دیگری دارد، اطلاق میشود که نقطه مقابل این مسئولیت، مسئولیت کیفری است. این مسئولیت می تواند مواردی از قبیل جبران خسارت، تسلیم مورد معامله و ... باشد. اما مسئولیت در معنای خاص به وظیفهای گفته میشود که شخص نسبت به جبران خسارت وارده به دیگری دارد که این خسارت می تواند مادی باشد مانند تخریب دیوار همسایه به دلیل برخورد اتومبیل با آن و یا غیرمادی و از جنس خسارت معنوی باشد.
انواع مسئولیت مدنی مسئولیت مدنی قراردادی
در این نوع مسئولیت، ریشه مسئولیت، تخلف و تخطی از مفاد یک قرارداد است. به عنوان مثال توافق میشود که پیمان کار، پروژه را در مدت شش ماه از تاریخ انعقاد قرارداد تحویل دهد ولی پس از اتمام مدت مذکور پروژه را تحویل نمی دهد؛ یا بر خلاف توافق های به عمل آمده، پروژه را ناقص و یا معیوب تحویل میدهد.
بنابراین لازمه پیدایش این نوعمسئولیت، اولاً، انعقاد یک قرارداد صحیح و ثانیاً تخلف از مفاد و تعهدات آن قرارداد از سوی متعهد است
مسئولیت مدنی قهری
در این نوع از مسئولیت فرد با یک قرارداد و هم چنین تخلف از قرارداد مواجه نیست بلکه مسئولیت به حکم قانون خواهد بود؛ مانند مسئولیت مالک اتومبیل در برابر عابری که به او برخورد کرده است. که در این مثال با مسئولیت غیر قراردادی یا همان مسئولیت قهری روبرو هستیم.
مسئولیت کیفری اصطلاح مسئولیت کیفری در برابر مسئولیت مدنی قراردارد و عبارت است از مسئولیت مرتکب جرمی از جرایم مطرح در قانون که شخص در نهایت به یکی از مجازاتهای مقرر در قانون خواهد رسید. مفهوم مسئولیت همواره همراه با التزام است و در زمینه حقوق کیفری این التزام تقبل آثار و عواقب افعال مجرمانه است؛ یعنی تحمل مجازاتی که سزای افعال سرزنش آمیز بزهکار به شمار میآید
تفاوت مسئولیت حقوقی و اخلاقی
مسئولیت حقوقی نقض یک قاعده الزام آور حقوقی است که دارای ضمانت اجرا و قابلیت طرح دعوا باشد. مثل الزامات قراردادی و قانونی ولی ضمانتاجرای مسئولیت اخلاقی، عذاب وجدان و تنفر افکار عمومی و عذاب الهی و اخروی است
معافیت
مراد بخشودگی جرائم و معاصی است. در واقع گذشتن از جرم فردی که با رسیدگی دادگاه مسلم و حکم قطعی صادر گردیده است را معافیت گویند.
خسارت
خسارت به معنای تاوان، یعنی مالی که فاعل زیان مالی به غیر، باید بابت جبران به او بدهد
جبران خسارت
جبران خسارت به معنای برگرداندن وضع خسارت دیده به حالت قبل از خسارت است - فتح علی پور، 1376، ص. - 11
آن چه تحت عنوان موجبات معافیت از جبران خسارت از مسئولیت مدنی مورد بررسی قرار می گیرد، عبارت است از عواملی که ناشی از اراده متعهد نیستند و موجب جلوگیری از اجرای قرارداد می شوند. بنابراین اراده متعهد در آنها نقش ندارد. البته علت جدا کردن عوامل قهری از تقصیر زیان دیده به این دلیل است که در مورد اخیر، ناشی از اراده انسانی غیر از متعهد میباشند
