بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای کتاب جدید التالیف مطالعات اجتماعی پایه چهارم چاپ سال93 بر اساس میزان توجه و اهمیت به اهداف تفضیلی سند برنامه درسی ملی در عنصر های علم و عمل است . روش پژوهش با رویکرد کمی، تحلیل محتوای آنتروپی شانون است. واحد تحلیل در این پژوهش جملات متن کتاب ، پاورقی ها، سوال ها و فعالیت ها و مفاهیم تصاویر می باشد.
جامعه آماری کتاب جدید التالیف مطالعات اجتماعی پایه چهارم سال 93-94 است . نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد بیشترین ضریب اهمیت به علم در رابطه با خلق خدا و کمترین ضریب اهمیت مربوط به علم در رابطه با خویشتن است که ضریب اهمیت آن صفر است و همچنین عمل در ارتباط با خلق و عمل در ارتباط با خلقت در مراتب بعدی اهمیت قرار دارند.
مقدمه
سند برنامه درسیملّی»بهعنوان یکی از زیر نظامهای اصلی سند تحول بنیادین و بهمنزله نقشه جامع یادگیری، زمینه ایجاد تحول همهجانبه، گسترده و عمیق در مفاهیم و محتوای آموزشی را فراهم میآورد«، آخرین حلقه از اسناد رسمی کلانی است که وظیفه جهتبخشی و هدایت فعالیتهای تربیتی را بر عهده دارد و بر آن است تا انسجامی را میان راهبردها و فعالیتهای تربیتی ایجاد نماید از این روی، سند برنامه درسی ملی مبنای تغییر و تحولات اخیر در برنامهها و کتابهای درسی قرار گرفته است.
هدف گذاری زیر بنایی ترین پایه های تعیین تکلیف برای هر محتوا و برنامه های درسی است. تعیین اهداف برنامه درسی، فرایند پیچیده و مهمی ا ست که در طول زمان و برا ساس عوامل پیچیده معرفتی، ان سان شناختی، تاریخی و اجتماعی صورت می گیرد. در واقع هدف گذاری در برنامه ریزی درسی به معنای شناسایی اهداف تربیتی براساس فلسفه مورد قبول جامعه و از میان انبوه در خواستهای توده مردم است
هدفها دارای سطوحی هستند و اهداف هر سطح، از اهداف سطوح بالاتر خود منتج می شوند. در سند برنامه درسی ملی اهداف در چهار سطح هدف غایی، اهداف کلی، اهداف تفضیلی و اهداف جزیی تعریف و تبیین شده است. هدف غایی آرمانی ترین و بلند ترین هدف است و افقی فراتر از عرصه ی تعلیم و تربیت دارد. اهداف کلی اهدافی برگرفته از فلسفه ی تعلیم و تربیت و فراتر از شرایط مکانی و زمانی است و چارچوبی برای تعیین اهداف جزیی و تفضیلی مشخص می کند.
اهداف تفضیلی اهدافی است که با لحاظ شرایط، نیازها و توانمندی های ذهنی و رفتاری و سطح رشد دانش آموزان و اقتضائات محیطی، بومی و جنسیتی آنان به طور تفضیلی حد قابل انتظار تحقق اهداف کلی را برای دوره ها و پایه های مختلف مشخص می کند. اهداف تفضیلی در سطح کلان معتبر است و حیطه های یادگیری و موضوعات محوری و مهم در برنامه ی درسی و محتوایی را رقم می زند و تعیین کننده ی نقشه ی تغییراتی است که باید در یادگیری در دانش آموزان رخ دهد. اهداف جزئی خردترین سطح اهداف تلقی می شود و برای یکایک فعالیت های آموزشی و تربیتی و برنامه های درسی بر اساس اهداف تفضیلی تعیین می شود
الگوی هدف گذاری ، چارچوب مفهومی منسجم و یک پارچه ای است که راهنمای عمل برنامه ریزان و مجریان قرار می گیرد و شامل پنج عنصر تفکر و تعقل، ایمان، عمل واخلاق است و چهارعرصه ارتباط متربی با ؛خدا ، خود ،خلق - انسان ها - و خلقت - طبیعت - است . چهار عرصه ی نام برده شده بستر اصلی برای تسهیل فرایند تعلیم و تربیت، برای دست یابی به اهداف برنامه درسی ملی را میسر می سازد. عرصه های ارتباطی چهارگانه با "محوربودن ارتباط با خدا "عبارتند از خدا: صفات ، افعال ، پیامبران الهی ،کتاب خدا ،دین خدا
خود : ابعاد جسمانی و روحانی .خلق : خانواده ، همسایگان ،جامعه محلی ،جامعه ملی ،جامعه اسلامی و جامعه جهانی .خلقت : ظبیعت و ماوراء طبیعت. تفکر و تعقل: حکمت، عقل فطری و الهی، خلاقیت، اندیشهورزی، پرسشگری، پژوهشمحوری، تدبر، نقد، تجزیه و تحلیل ایمان: ایمان نسبت به مبدأ، معاد، رسالت انبیاء الهی، مبانی و ارزشهای دینی؛ اراده، التزام، تعبّد نسبت به احکام الهی، باور نسبت به توانمندیهای خود و جامعه خویش؛ علم: دانش، آگاهی، بصیرت در زمینههای مورد نیاز، تولید دانش، معرفت به حقیقت امور، دانایی، درک علمی و درک هنری؛ عمل: تلاش، مجاهدت در ابعاد مختلف فردی و اجتماعی، نوآوری، مهارتهای مورد نیاز، التزام به احکام دینی
و قوانین اجتماعی، کارآفرینی، کار و فعالیت؛اخلاق: ملکات فاضله نفسانی، عواطف انسانی، رفتار پسندیده، تهذیب از رذایل اخلاقی
در این مجموعه، اهداف تفضیلی دورههای تحصیلی به برنامهریزان و تولیدکنندگان در تدوین محتوای برنامه درسی و تربیتی خصوصا کتابهای درسی کمک می کند. محتوای برنامه درسی به لحاظ نقشی که در دستیابی به هدف های برنامه درسی دارد، از اهمیت خاصی برخوردار است؛ در واقع کتاب درسی محتوای نوشتاری و مکتوب برنامه درسی می باشد و درصورتی که محتوای کتب درسی همسویی لازم را با اهداف برنامه نداشته باشد، تحقق اهداف آموزشی ممکن نخواهد بود.
به ویژه کتاب درسی در نظامهای آموزشی متمرکز اهمیت ویژه ای می یابد زیرا یکی از مهمترین مراجع و منابع یادگیری محسوب می گردد و بیشتر فعالیتهای آموزشی در چارچوب این رسانه برنامه ریزی و سازماندهی می شود. یکی از کتاب های درسی مهم دوره ابتدایی مطالعات اجتماعی است چرا که تربیت اجتماعی فرزندان یک جامعه از اولین هدف های برنامه درسی است و به دانش آموزان کمک می کند تا برای زندگی در جامعه آماده شوند؛ مهارت تفکر و مواجهه با مسائل اجتماعی را آموزش می دهد تا یادگیری را به زندگی اجتماعی خارج از مدرسه انتقال دهند
دردوره ابتدایی معمولا کودکان از توانایی جامعه پذیری و فرهنگ پذیری بسیار بالایی برخور دارند پس انعکاس عناصر عمومی فرهنگ بایستی در دوره اولیه آموزش عمومی بیشتر باشد زیرا شکل گیری شخصیت در ابعاد وسیع ، بر کیفیت تربیت در دوره ابتدایی مبتنی است. در این دوران کودکان طرزمعاشرت با دیگران، ایجاد رفاقت و انتخاب دوست و رشد یک شخصیت اجتماعی را پشت سر می گذرانند.
چنین دیدی از اهداف برنامه درسی مطالعات اجتماعی در دوره ابتدایی موجب می شود که تحقق بخش قابل توجهی از اهداف نظام آموزش و پرورش از طریق این برنامه ی درسی قابل انتظار باشد و انتظار می رود محتوای کتاب مطالعات اجتماعی با اهداف تفضیلی سند برنامه ی درسی ملی که با توجه به اهداف متعالی تربیتی و نیازهای متنوع فراگیران وجامعه برای پرورش انسانِ طراز جمهوری اسلامی ایران تنظیم شده اند همسو باشد.
پیشینه و مبانی نظری
اهداف اجتماعی، از دیر باز مورد توجه دان شمندان بوده و با فل سفه زندگی ان سان ها پیوند خورده و تحقق آنها یکی از مهمترین کارکرد های عمومی تعلیم و تربیت مح سوب می شود. - طهما سبی، - 1384 طرفداران دیدگاه اجتماعی، اجتماع را محوری برای تعیین و تایید ارزشهای اساسی جامعه به شمار می آورند و آن را عامل سازنده هویت افراد می دانند
از این رو شرایط اجتماعی ، ارزش ها و بایدها و نباید های زندگی افراد را تشکیل می دهند و نظم اجتماعی برآنها استوار است
از طرفی پیروان دیدگاه اجتماعی رهایی از خود محوری، احترام به حقوق دیگران و همدردی با آنان ، گستر ش انسجام گروهی و برقراری عدالت در جامعه را مهمترین فضایل اخلاقی و از ارزشهای اجتماعی می دانند.
از این رو در برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی به نیازهای فرد و جامعه توجه می شود و افراد برای برخورد م سئولانه ی اجتماعی و محیطی آماده می شوند و ارتباطات انسانی آنان توسعه و بهبود می یابد
درواقع انسان با مطالعات اجتماعی با جهان اطراف خود ارتباط برقرار نموده و همین ارتباط بر فکر و شناخت وی و کیفیت زندگی و اعتقاد به آینده اش تاثیر می گذارد انتظار میرود دانش آموزان پایه چهارم ابتدایی با آموزش و تدریس مطالعات اجتماعی در زمینه هر یک از عناصر اهداف کلی پنجگانه ،در حد رشد و توان خود به صلاحیت های لازم دست یابند از این رو در این پژوهش به اهداف تفضیلی سند برنامه درسی ملی پرداخته شده است. به دلیل ساختار آموزشی و برنامه درسی حاکم بر آموزش و پرورش کشور، کتابهای درسی بهعنوان رسانهای مهم و پرکاربرد در ساختار آموز شی ک شور مطرح میبا شند.
کتابهای در سی، ر سانهای ه ستند که همه روزه معلمان و شاگردان از آن استفاده میکنند، - آلتبیچ،1991، به نقل از نوریان، - 1387این رسانه با اهمیت، دربردارنده ی بخشهای نوشتاری، تصویرها، تکالیف و فعالیت هایی است که در راستای تحقق هدفها، تهیه و سازماندهی میشوند. بنابراین همسویی اهداف با اسناد بالادستی دارای اهمیت زیادی است.
درباره هم سویی اهداف کتابهای در سی با ا سناد بالاد ستی، مطالعاتی در داخل وخارج از ک شور انجام شده است - مور - 1993گزارش کرده که در علوم اجتماعی سالهای 1950 تا 1990در کالیفر نیا به دلایل سیاسی اهداف مزبور به مسائل اجتماعی دنبال شده است با توجه به پژوهشی که با عنوان عدم تطابق اهداف برنامه درسی ملی با اهداف تجربه شده از سوی دانش آموزان در نیویورک انجام داده اند تأکید دارند برنامه درسی که معلمان تصویب کرده و دانش آموزان تجربه کرده اند بر خلاف اهداف فعلی وسیاستهای برنامه درسی ملی است.
مطالعه ای با عنوان بررسی میزان انطباق اهداف راهنمای برنامه های درسی - دوره ابتدایی و راهنمایی - با اهداف مصوب شورای عالی آموزش و پرورش انجام داده و گزارش کرده اند که از 95 هدف مصوب دوره ابتدایی21 هدف با هیچ کدام از اهداف راهنمایی برنامه در ه شت ماده در سی دوره ابتدایی پو شش داده نشده است. در مطالعه ای با هدف ارز شیابی برنامه در سی اجرا شده ی درس مطالعات اجتماعی آموزش متو سطه شاخه ی نظری، محققان با توجه به نظرات دبیران به این نتیجه ر سیدند که برنامه در سی اجرا شده با اهداف نظام آموز شی متنا سب ا ست ولی اثر بخ شی کمی دا شته و نیازمند فعالیت های جبرانی است
هدف کلی پژوهش، بررسی میزان توجه به اهداف تفضیلی سند برنامه درسی ملی در محتوای کتاب درسی مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی ا ست که با توجه به ماهیت کتاب، عنا صر علم و عمل مورد برر سی قرار گرفتند. با توجه به هدف مذکور، به سوالات زیر پاسخ داده شده است .
سوالات پژوهش
در کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم به چه میزان به عن صر علم در ارتباط با عر صه ها ی چهارگانه ی - ارتباط با خود، خدای متعال، خلق و خلقت - اهداف تفضیلی توجه شده است ؟
