بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
تحلیل محتوای کتاب جدید التالیف علوم تجربی پایه هشتم دوره اول متوسطه بر اساس تکنیک ویلیام رومی
چکیده
تکنیک ویلیام رومی، روشی مناسب برای بررسی کتاب های درسی علوم می باشـد. لـذا در پـژوهش حاضـر، کتاب علوم تجربی پایه هشتم دوره اول متوسطه سال 1393 بر اساس ایـن تکنیـک تحلیـل شـد تـا میـزان رویکرد پژوهشی(شاخص درگیری دانش آموز) بدست آید. از آنجایی که کتاب علوم تجربی دارای چهار بخش مجزا شامل شیمی، فیزیک، زیست شناسی و زمین شناسی می باشد، جهت تحلیل بهتـر و دقیـق تـر، چهـار بخش مربوط به صورت مجزا مورد تحلیل قرار گرفتد. یافته های تحقیق نشان می دهد که ضریب درگیـری متنعموماً در هر چهار بخش، پایین می باشد و زمینه ی درگیری دانش آموز ان را به میـزان کمتـر از حـد معمول فراهم می کند. در رابطه با سوالات، ضرایب درگیری بخش های زیست و زمین شناسـی بسـیار زیـاد می باشد که باعث سردرگمی دانش آموزان در پاسخ به سوالات شده و انگیزه آنها برای یـادگیری را کـاهش می دهد. در مورد تصاویر نیز، بخش های زیست و زمین دارای ضرایب درگیری پـایینی مـی باشـند. لـذا بـه مؤلفان پیشنهاد می شود تا در مواردی که ضریب درگیری کمتـر از 0/4 و یـا بـیش از 1/5 مـی باشـد، یـک تجدیدنظر کلی کرده تا دانش آموزان را درگیر در کشف مفاهیم و قواعـد نماینـد و ارائـه انتقـالی و مسـتقیم مفاهیم را به حداقل برسانند. این مورد بویژه در بخش های زیست و زمین شناسی بیشتر احساس می شود.
کلمات کلیدی: شاخص درگیری(رویکرد پژوهشی)، ویلیام رومی، تحلیل محتوا، کتاب علوم تجربی
.1 مقدمه
گنجاندن اطلاعات متعدد در کتاب های درسی، رویکرد حافظه پروری، یادگیری سطحی، محتوای غیرفعال، عدم توجه به کاربردی بودن مطالب کتاب های درسی و توجه بیش از حد به کسب نمره، همواره از مسائل عمده در نظام آموزش و پرورش کشور ما بوده اند. در نظام های آموزشی که هدف آنها بالا بردن نمرات دانش آموزان است، آنچه که باید به آنان آموخته شود مورد غفلت قرار می گیرد. آتکین معتقد اگر دانش آموزی در حفظ کردن واژه های علمی و فرمول ها موفق است، او پیشرفت می کند و در آزمون های ورودی دانشگاه ها پذیرفته می شود؛ چنین آموزشی برای ادامه تحصیل خوب است نه برای آماده شدن در زندگی واقع .[6] همچنین آنها به نقل از ویلیام اشمیت بیان می کنند آنچه ما به دانش آموزان یاد می دهیم به
1
وسعت یک کیلومتر اما به عمق یک سانتی متر است و معلمان هم بیشتر مایلند اطلاعات را در کلاس ها تکرار کنند و کمتر به عمق یادگیری می اندیشند.
محتوای برنامه درسی از نظر نقشی که در تحقق اهداف ایفا می کند، از اهمیت خاصی برخوردار است. از آن جا که برنامه ریزی، تدوین، تغییر و روزآمد کردن کتب درسی یکی از الزامات نظام آموزشی است، تحلیل و بررسی علمی آن اهمیت خاصی پیدا می کند. این تحلیل به دست اندرکاران و مؤلفان کتاب های درسی کمک می کند تا در هنگام تدوین، گزینش و انتخاب محتوای کتاب های درسی، دقت بیشتر نموده تا ضمن تسهیل یادگیری، زمینه پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را فراهم آورند؛ در حقیقت، تحلیل محتوا کمک می کند تا مفاهیم، اصول، نگرش ها، باورها و کلیه اجزای مطرح شده در قالب درس های کتاب، مورد بررسی علمی قرار گیرند.[7]
از آنجا که دانش به سرعت رو به افزایش است، موضوع درسی مورد استفاده در مدرسه به تندی می تواند متروک شود؛ بنابراین باید در انتخاب محتوا دقت شود و لازم است محتوا متناسب با تغییرات علم، تغییر کند. همچنین محتواهای مهم و با اهمیت در کتاب های درسی لحاظ شوند. شریعتمداری [5] اصول انتخاب محتوا از نظر سیلور و همکاران را این گونه بیان نموده است: »محتوا باید مفاهیم اساسی یک رشته یا موضوع درسی را مجسم کند؛ روش های تحقیق اجرا شده در رشته علمی را مشخص کند؛ قدرت تخیل دانش آموزان را تحریک کند و آنها را به تفکر وادارد و در عین حال قابل درک هم باشد.«
کتاب های درسی، یکی از مهمترین منابع یادگیری در نظام های آموزشی هستند و مواد اصلی برنامه درسی مدارس را تشکیل می دهند. پژوهش پیرامون تحلیل کتاب های درسی نیز تلاش ارزنده ای است؛ زیرا معلمان و دانش آموزان زیادی از آن بهره می برند و این مطالعات در طراحی فرصت های مناسب برای یادگیری دانش آموزان تأثیر گذار است؛ همچنین مطالعه و بررسی کتاب های درسی می تواند ارتباط بین برخی از مشکلات یادگیری دانش آموزان با برنامه درسی را آشکار نماید و کمک کند که مفاهیم برنامه درسی به شکل مناسبی در کتاب های درسی گنجانده شوند .[8]
تجزیه و تحلیل کتاب های درسی به روشن شدن برنامه درسی کمک می کند و از طریق آن می توان به فعالیت های یادگیری ، یاددهی و مطالب درسی مورد نظر برای دانش آموزان پی برد، این شیوه تحلیل نحوه ارائه مطالب و یادگیری دانش آموزان را روشن می سازد، بنابراین بررسی نحوه ارائه محتوای کتا ب های درسی از طریق تجزیه و تحلیل می تواند برخی مشکلات موجود در محتوا، فعالیت های یاددهی یادگیری، ارزشیابی و تحقق اهداف آموزشی را روشن نماید .[4]
.2 اهداف پژوهش
- بررسی میزان توجه به مولفه های محتوای فعال یا غیرفعال از دیدگاه ویلیام رومی در نمونه ی انتخاب شده از کتاب علوم هشتم - تبیین وضعیت موجود و مشخص کردن مواردی که باید در محتوای درسی به آنها توجه بیشتر شود.
.3 سوالات پژوهش
- آیا محتوای و آزمایشگاه، کتاب جدید التالیف علوم تجربی پایه هشتم دوره اول متوسطه، محتوای فعال قلمداد می شود یا غیرفعال؟
- آیا بین محتوای تالیف شده و مشکلات دانش آموزان در فراگیری مفاهیم رابطه ی معنادار وجود دارد؟
2
- آیا محتوای انتخاب شده کتاب جدید التالیف علوم تجربی پایه هشتم دوره اول متوسطه، با رویکرد پژوهشی و دانش آموز محور، تألیف و تدوین شده است؟
.4روش پژوهش
در پژوهش حاضر، از روش تحلیل محتوا بر اساس تکنیک ویلیام رومی استفاده شده است. یکی از روش های مهم در تحلیل محتوای کتب درسی استفاده از الگوی تحلیل محتوای ویلیام رومی است. روش او چنان که خود او معتقد است یک روش تحلیل کمی است که به توصیف عینی و منظم محتوای آشکار مطالب درسی و آزمایشگاهی می پردازد.
»رومی« معتقد است که محتوای کتاب های درسی(به ویژه در دروسی نظیر علوم) باید موضوعات را به شیوه ی اکتشافی مطرح نمایند. چنانچه محتوا به گونه ای ارائه شود که روحیه کشف را در فراگیر به وجود آورد تا او خود به دنبال پاسخ سوالاتش باشد، نتایجی را که به دست می آورد، فعالیت او را برای یادگیری بیشتر تقویت می کند. وی چنین محتوایی را »فعال«می نامد، در مقابل محتوایی که صرفا با ارائه دانش و اطلاعات، حقایق و مفاهیم را معرفی و سپس نتایج و اصول کلی را مطرح می سازد محتوای »غیر فعال« معرفی می کند.[3]
»رومی« در تحلیل محتوای یک کتاب درسی میزان درگیر کردن فراگیر با موضوع و متن درس (محتوای فعال در مقابل غیر فعال) را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. وی در این شیوه بر جمله های متن و پرسش های کتاب تاکید دارد و جمله ها را به دو نوع لفظی و درکی تفکیک می نماید .[1]
مقصود از »جمله های لفظی« آن دسته از دانش و اطلاعاتی است که بصورت مستقیم و بی واسطه، معلوماتی را در اختیار فراگیر قرار می دهد، بدون آنکه فراگیر درآن دخل و تصرفی نماید. در مقابل »جمله های درکی« به آن دسته از جمله هایی گفته می شود که با درگیر و فعال کردن ذهن، فراگیر به یافته ها و دانسته های تازه دست پیدا می کند که خود در آن نقش پویایی داشته و مطالب را صرف یادگیری و به یاد آوری نیاموخته است. در اینگونه جمله ها فراگیر به اهمیت و کاربرد دانسته های خود واقف است و دانسته های تازه اش را با مجموعه دانسته ها و تجارب قبلی اش در هم می آمیزد تا مجموعه ای یکپارچه(طرح مفهومی) برای او ایجاد شود. چنین شیوه ای موجب یادگیری باثبات خواهد شد .[1]
در ادامه به معرفی روش تحلیل ویلیام رومی می پردازیم [1] و .[2]
.5ارزشیابی متن
مراحل تحلیل متن در شیوه »رومی« به شرح زیر است:
-1 به طور تصادفی ده صفحه یا صفحات بیشتری از قسمتهای گوناگون یک کتاب را انتخاب کرده و علامتگذاری نمایید.
-2 در هر یک از صفحات انتخابی، 25 جمله یا بیشتر را مطالعه نمایید و هر کدام را در یکی از مقوله های زیر قرار دهید. این جملات شامل عناوین، شرح زیر تصاویر، پیشگفتار و یا مقدمه های فصول نمی شود.
(a بیان حقیقت: عبارتست از بیان ساده مفروضات و یا مشاهداتی که به وسیله فرد دیگری غیر از دانش آموز انجام پذیرفته است.
(b بیان نتایج یا اصول کلی (تعمیمها): عبارتست از نظرات ارائه شده توسط نویسندگان کتاب درباره ارتباط بین مفروضات و موضوعات مختلف.
(c تعاریف: منظور جملات یا جمله ای است که برای توصیف و تشریح یک واژه یا اصطلاح آورده می شود. (d سؤالاتی که در متن مطرح شده و جواب آنها بلافاصله به وسیله مؤلف داده شده است.
3
(e سؤالاتی که ایجاب میکند دانشآموز برای پاسخ به آنها مفروضات داده شده را تجزیه و تحلیل نماید. (f از دانش آموز خواسته شده که نتایجی را که خود او به دست آورده بیان نماید.
(g از دانش آموز خواسته شده که آزمایشی را انجام دهد و نتایج حاصل از آن را تحلیل نماید و یا اینکه مسائل عنوان شده را حل کند.
(h سوالاتی که به منظور جلب توجه دانش آموز ارائه شده است و جواب آنها بلافاصله به وسیله نویسنده کتاب در متن نیامده است.
(i از دانش آموز خواسته شده است که تصاویر یا مراحل انجام یک آزمایش را مورد ملاحظه قرار دهد و به طور کلی جملاتی که در هیچ کدام از مقوله های فوق نگنجد در این مقوله جای می گیرد.
(j سؤالات مربوط به معانی بیان.
از مقوله های ده گانه فوق، مقوله های a، b، c و d جزء مقوله های غیر فعال و مقوله های e، f، g و h جزء مقوله های فعال قلمداد می گردند. دو مقوله آخر یعنی i و j از مقوله های خنثی هستند که نقش مهمی در ارزیابی کتاب ندارند و بنابراین می توان از آنها و در امر ارزشیابی و تحلیل، چشم پوشید و صرف نظر کرد.
-3 محاسبه ضریب درگیری: به منظور محاسبه ضریب درگیری دانش آموز با متن و یا به منظور سنجش سطح فعالیت فراگیر می توان مجموع مقوله های فعال را بر مجموع مقوله های غیر فعال تقسیم نمود:
.6ارزشیابی تصاویر و اشکال
-1 ده شکل را به طور تصادفی انتخاب نمایید.
-2 هر کدام از این تصاویر را تحلیل کنید و در یکی از مقوله های زیر جای دهید: (a تصویری که از آن فقط برای تشریح موضوع خاصی استفاده شده است.
(b تصویری که از دانش آموز می خواهد تا با استفاده از موضوعات داده شده فعالیت یا آزمایشی را انجام دهد. (c تصویری که برای تشریح شیوه جمع آوری وسایل یک آزمایش آمده است.
(d تصویری که در هیچکدام از مقوله های فوق نگنجد.
از مقوله های چهارگانه فوق، مقوله a غیر فعال و مقوله b فعال قلمداد می شود. مقوله های c و d مقوله های خنثی هستند.
-3 محاسبه ضریب درگیری: برای محاسبه ضریب درگیری، در اینجا نیز مقوله فعال بخش بر مقوله غیر فعال می شود .
ارزشیابی سوالات
-1 ده سؤال را به طور تصادفی از ده فصل انتخاب نمایید.
-2 هر یک از سؤالات انتخابی را در یکی از مقوله های زیر جای دهید. (a سؤالی که جواب آن را مستقیم در کتاب می توان یافت.
(b سؤالی که جواب آن مربوط به نقل تعاریف است.
4
(c سؤالی که برای پاسخ آن به دانش آموز باید از آموخته های خود در درس جدید برای نتیجه گیری در مورد مسایل جدید استفاده کند.
(d سؤالی که در آن از دانش آموز خواسته شده مسئله به خصوصی را حل نماید.
در طبقه بندی فوق مقوله های a و b در زمره مقوله های غیر فعال و مقولـه هـای c و d مقولـه هـای فعـال هستند.
-3 محاسبه ضریب درگیری: برای محاسبه ضریب درگیری، در اینجا نیز مقوله های فعال بخش بر مقوله های
غیر فعال می شود:
.8 تفسیر نتایج در روش تحلیل محتوای ویلیام رومی
در نهایت بعد از اینکه ضریب درگیری (شاخص درگیری) دانش آموز با محتوا (متن، تصاویر، پرسش ها) مشخص گردید، نوبت تفسیر نتایج فرا می رسد. ضریب درگیری دانش آموز با محتوا عددی است که نشان دهنده میزان فعال بودن محتوا است. دامنه این عدد به دست آمده ممکن است از صفر تا بی نهایت باشد، اما به نظر ویلیام رومی زمانی یک کتاب درسی، فعال است که ضریب درگیری آن بین 0/4 تا 1/5 باشد.[9]
ضریب درگیری کمتر از 0/4 بیانگر این است که کتاب فقط به ارائه اطلاعات علمی می پردازد و از فراگیران می خواهد تا در پی حفظ کردن مطالب علمی ارائه شده باشند. چنین کتابی در زمره کتاب های غیر پژوهشی به حساب می آید که در آن دانش آموز هیچ گونه نقش فعالی را در امر یادگیری به عهده ندارد و به او و ذهن او به عنوان یک سیستم بانکی نگریسته می شود که همیشه در پی حفظ و نگهداری و بایگانی مطالب است. از طرف دیگر ضریب درگیری بزرگتر از 1/5 نمایانگر کتابی است که در مورد هر جمله، تصویر و یا سؤال آن، از دانش آموز می خواهد تا به نوعی تجزیه و تحلیل انجام دهد و به فعالیت بپردازد. چنین کتاب هایی مفروضات و اطلاعات علمی کافی را در اختیار فراگیران قرار نمی دهد و فقط از دانش آموزان می خواهند تا به گونه ای، فعالیتی را انجام دهند. از نظر ویلیام رومی این کتاب ها نیز به صورت غیر فعال ارائه شده است، زیرا فعالیت زیادی می طلبد در حالی که به اطلاعات کافی و شرایط فراگیر توجه نمی شود .[9]
به عبارت دیگر »رومی« کتابی را دارای محتوای فعال و مناسب می داند که بین %70-30 آن به ارائه ی مطالب و موضوعات علمی، با رویکرد فعالیت فراگیر در قالب پرسشگری و پژوهش، بپردازد. در غیر این صورت محتوای غیر فعال
