بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر، درصدد آن است که محتوای کتاب علوم چهارم ابتدایی را به روش ویلیام رومی تحلیل نماید. تدوین و تألیف کتاب های درسی باید به شیوه هایی تنظیم و سازماندهی شود که به جای انتقال دانش و معلومات به ذهن دانش آموزان، آنها را در جریان یادگیری فعال کند. . هدف کلی این تحقیق تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی چهارم ابتدایی براساس میزان به کارگیری شیوه ارائه فعال در محتوای کتاب به روش ویلیام رومی بوده است.
جامعه آماری پژوهش،کل کتاب علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی سال 1395 و به سبب محدود بودن حجم جامعه آماری نیازی به نمونه گیری نبود و همه محتوای کتاب به عنوان نمونه انتخاب و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.ابزار گردآوری اطلاعات ، سیاهه ی تحلیل مبتنی بر روش ویلیام رومی است و روایی آن توسط متخصصان علوم تربیتی تایید شد.روش مطالعه از نوع تحلیل محتوای کمی بوده و برای بررسی داده ها از روش های مناسب آمار توصیفی و محاسبه ی ضریب درگیری براساس فرمول ویلیام رومی استفاده شد.
یافته های تحقیق نمایان است که ضریب درگیری متن، 1/1است که نشان می دهد متن کتاب علوم تجربی چهارم ابتدایی از ضریب درگیری مطلوبی برخوردار میباشد که نشانگر ارائه فعال محتوا و درگیری دانش آموزان با فرآیند یادگیری و تفکر می باشد ،همچنین ضریب درگیری تصاویر نیز 0/18 تعیین شد که نشان می دهد تصاویر کتاب علوم ، چندان دانش آموزان را به تفکر وادار نمی کند. ضریب درگیری فعالیت های کتاب علوم پایه چهارم ابتدایی 0/6دست آمده است که نشان می دهد تعداد فعالیت های پیشنهاد شده با توجه به صفحات کتاب درسی زیاد است.
مقدمه
دنیایی که در آن زندگی میکنیم و آینده ای که به سمت آن حرکت میکنیم جهانی است از جنس تغییر و تحول و هرقدر که آن را بررسی کنیم میزان ناپایداری اطلاعات را در آن جدید تر میبینیم و به راحتی میتوان مشاهده کرد که چگونه هر توانایی و مدرکی در دیروز به ناتوانی و بیسوادی در فردا مبد ل میشود و دیگر داشتن مقداری اطلاعات کمک خاصی به ما نمیکند. اکنون در عصری گام نهادهایم که به سرعت در حال تغییر است، بنابراین به نظر میرسد آنچه بتواند عامل قدرت و اثرگذاری ما بر این ناپایداری باشد مهارتها و قابلیتهای فکری است؛ یعنی به افراد بیاموزیم که در مقابل رویدادهای زندگی دستگاه اندیشیدن خود را تقویت کنند که بتوانند رابطه های فعال و خلاق بین خود و پد دارهای اطراف برقرار کنند بنابراین یکی از ویژگی های اساسی انسان آگاهی از رفتار خود و برخورداری از نیروی تفکر است.
تفکر این امکان را به فرد میدهد که حقیقت را در میان به هم ریختگی حوادث و اطلاعاتی جستجو کند که هم روزه وی را احاطه میکند. دنیای مدرن امروزنیازبه تفکر دارد چون به افرادی که در جامعه مدرن زندگی میکنند، آرا و نظرهای جدید و متفاوتی پیشنهاد میشود و این فرد باید از میان آنها یکی را انتخاب کند. درگذشته به ندرت فکر میشد که ممکن است بتوان افراد را متفکر و خلاق بار آورد، اما نتایج تحقیقات نشان داد که تفکر مهارتی یادگرفتنی است و بنابراین میتوان افراد را، با فراهم کردن شرایط تحت کنترل، متفکر و خلاق بار آورد. با توجه به این مهم، تعلیم و تربیت هر کشور نقشی بسیار اساسی در پرورش این مهارتها در افراد دارد، بنابراین نظامهای آموزشی ملزماند، ضمن طرح کردن تصویری وسیع، پربار و دقیق از آینده، برای پرورش مهارتهای فکری نسل جوان برنامهریزی کنند.
آموزش وپرورش دربرگیرنده عوامل و عناصری است که سازندگی و موفقیت نظام آموزشی نیز در دل پویایی عناصر آن است. از مهمترین اجزای تشکیل دهنده نظام آموزشی میتوان به برنامه درسی، محیط آموزش و معلم اشاره کرد. این سه رکن درمجموع عامل تقویت یا تضعیف مهارتهای فکری در دانش آموزان اند .
کتب درسی در نظام آموزش وپرورش یکی از عناصر مهم تلقی میشود که در تحقق اهداف نظام آموزشی نقش مهم و اساسی دارند. در کشور ایران، بیشتر فعالیتهای آموزشی در چهارچوب کتابهای درسی صورت میگیرد و بیشترین فعالیتها و تجربه های آموزشی دانش آموزان و معلمان حول محور آن سازماندهی میشود. این واقعیت باعث شده است که صاحبنظران و پژوهشگران، بررسی محتوای آموزشی دورههای تحصیلی را با توجه به نیازهای فراگیران مورد بررسی و تحلیل قرار دهند
در تحقیق حاضر با استفاده از روش تجزیه و تحلیل محتوا با استفاده از روش ویلیام رومی، صورت پذیرفته ،سعی می شود محتوای ارائه شده در کتاب علوم چهارم ابتدایی از نظر میزان توجه به فرآیند حل مسئله و مهارت تفکر بررسی و بر اساس یافته های آن ضمن طرح نقاط ضعف و قوت آن، راهبردهای علمی در حهت اصلاح ساختار محتوا مطرح می شود.
تحلیل: به طورکلی به معنای عمل بررسی یابازبینی است. به معنای دقیق تر، تحلیل شامل »خردکردن« و یا تجزیه یک کل به اجزا تشکیل دهنده اش برای پیدا کردن یا شناختن ماهیت ،نسبت،عمل وروابط اجزا ست
محتوا: محتوا چیزی است که قرار است آموزش داده شود، ویا آنچه که می خواهیم یادگرفته شود.محتوا را می توان شامل کلیه ی مطالب،مفاهیم،اطلاعات مربوط به یک درس مورد نظردانست
تحلیل محتوا :مطالع ی ارتباطات است و به منظور توصیف رفتار اجتماعی و آزمون فرضیه ای که در مورد آن تدوین شده است اجرا می شود.به عبارت دیگر ، تحلیل محتوا پژوهشی است که به صورت منظم و عینی برای توصیف مقداری محتوای آشکار ارتباطات به کار می رود
محتوای فعال: منظور از محتوای فعال ،سازمان دادن به محتوایی است که دانش آموزان را به درگیری بامتن،تصاویر وسؤالات کتاب می کشاند وآن ها را به فعالیت واکتشاف وتفکر ترغیب می نماید
محتوای غیر فعال : به محتوایی اطلاق می گردد که تأکید آن بیشتر بر حافظه پروری است و دانش آموزان نقش فعالی در جریان یادگیری از آن محتوا،ایفا نمی کنند
محتوای خنثی:محتوا هایی هستند که نقش مهمی در ارزشیابی وتحلیل کمی کتب ومتون درسی ایفا نمی کنند وبنابراین در ارزشیابی می توان از آن ها صرف نظر کرد.
ضریب درگیری: شاخصی است که مبین میزان فعالیت دانش آموزان در فرایندیادگیری ازمحتوای کتب درسی می باشد.این ضریب
از تقسیم مقوله های فعال بر مقوله های غیر فعال بدست می آید
یادگیری فعال: یادگیری فعال یادگیری اثربخشی است که فراگیر به طور فعال درعمل یادگیری درگیر بوده وعمل یادگیری در کنترل خوداو باشد
روش ویلیام رومی :تکنیک تجزیه وتحلیل کمی کتب درسی ، قادر است بین مطالب ومحتواهایی که به شیوه ی فعال ارائه شده اند ومطالب ومحتواهایی که به شیوه ی غیر فعال ارائه شده اند فرق نهد و تمایزقائل شوند
از مهم ترین کاربرد روش تحلیل محتوا توصیف کردن ویژگی های یک پیام است. یکی از عواملی که در ایجاد کردن یک کلاس درس و فعال و کارآمد مؤثر شامل مراتب زیر است:
تعداد دانش آموزان در هر کلاس ، دانش تخصصی معلمین، تسلط معلمان بر روش های تدریس فعال و ارایه ی محتوا درسی به صورت فعال است. برای دست یابی به این امر مهم باید عوامل چند بعدی که بر دستیابی به این اهداف تأثیرگذار هستند بررسی گردد که از اطمینان از این تناسب، نیاز به بررسی و تحلیل محتوا دارد.
پیشینه تحقیق
نتایج تحقیقات فراوان سال های اخیر نشان می دهد که در بسیاری از کشور های جهان از جمله کشور ما ساختار محتوایی درس علوم تجربی ابتدایی بر اساس رویکرد پژوهش محور و تکیه بر نظریه سازنده گرایی غفلت شده است به طوری که برخی از محققان ابراز کرده اند که برنامه های آموزش علوم نتوانسته است روحیه علمی ،کاوشگری، آفرینندگی و خلاقیت را در دانش آموزان پرورش دهد
قاسمی و جهانی - 1388 - در ارزیابی اهداف و و محتوای کتاب علوم تجربی دوره ابتدایی از دیدگاه الگوی آموزش خلاقیت پلسک چنین نتیجه گیری کرده اند که تنظیم کنندگان اهداف دروس علوم تجربی دوره ابتدایی به آموزش خلاقیت توجه کافی ننموده اند و شرایط را برای بروز خلاقیت کمتر مد نظر قرار داده اند.
در تحقیقی که استاد حسنلو و همکاران در سال - 1391 - با عنوان تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی چهارم و پنجم بر اساس اهداف آموزشی مریل انجام دادند به این نتیجه دست یافتند که کتاب علوم تجربی چهارم کمتر به دانش علمی پرداخته و در نوع موضوع ، با توجه به تاکید علوم بر روش کار و قوانین کمتر به این موضوع دقت شده است .
همچنین نتایج تحقیق امیر احمدی و همکاران در سال - 1391 - تحت عنوان " تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی برمبنای الگوی حل مساله دیویی " به این نتیجه دست یافتند که مهارت های ضروری حل مساله مورد کم توجهی قرار گرفته است و به طور یکنواخت نیز به کار گرفته نشده اند . بیشترین توجه به مهارت های تفسیر ، استنباط ،نتیجه گیر ی و کمترین توجه نسبت به مهارت های تشخیص متغیر ها و ارزیابی است .
نقدی و همکاران - 1395 - در مقاله ای با عنوان تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی چاپ - 1394 - به تکنیک ویلیام رومی. یافته های حاصل از این پژوهش حاکی از آن است که متن ها و پرسشهاو تصاویر ارائه شده در کتاب علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی فعال هستند و همچنین محتوای کتاب علوم دوم ابتدایی ارزش پژوهشی و تفکر خوبی دارد و جملات درکی در آن از جملات لفظی بیشتر است.
به طور کلی ضریب 6 بیانگر این است که کتاب فقط به ارائه اطلاعات علمی می پردازد و از فراگیران / درگیری کمتر از 1 می خواهد تا در پی حفظ کردن مطالب علمی ارائه شده باشند. چنین کتابی در زمره کتاب های غیر پژوهشی به حساب می آید که در آن دانش آموز هیچگونه نقش فعالی را در امر یادگیری به عهده ندارد و به او و به ذهن او به عنوان یک سیستم بانکی نگریسته می شود که همیشه در پی حفظ ونگهداری و بایگانی مطالب است.
با توجه به این نتایج و انتقادات سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی کشور در راستای مصوبات سند تحول راهبری و همسو سازی برنامه های درسی دوره ابتدایی با برنامه درسی ملی و بیانات مقام معظم رهبری بر اهتمام بر تولید علم ، راهبردهایی را به منظور پرورش دانش آموختگان متفکر و پژوهنده ارائه نموده است که از جمله این راهبرد ها متناسب سازی کتب درسی من جمله کتب جدالتالیف پایه ششم ابتدایی است.
روش تحقیق :
مراحل اصلی تحلیل محتوا عبارتند از: تعیین هدف، نمونه گیری، کد گذاری و مقوله بندی طبقه بندی مقوله ها، ارزیابی عینی طبقه ها. حوزه مطالعه شامل کتاب درسی علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی است. واحد مطالعه، درس های مندرج در کتاب مذکور است. واحد تجزیه وتحلیل، جمله،فعالیت و تصویر است. بدین ترتیب که همه جملات، فعالیت ها و تصاویر مندرج در درس های کتاب از نظر شاخص های مربوط به دو مقوله فعال و غیرفعال بودن تجزیه وتحلیل شده است .
در روش تحلیل محتوا سعی میشود اطلاعات کیفی به دادههای کمی تبدیل و سپس تجزیه وتحلیل گردد. روش های گوناگونی برای تحلیل محتوای کتابهای درسی با توجه به نوع و هدف تحلیل وجود دارد که در این پژوهش از فرمول ویلیام رومی برای این کتاب استفاده میشود. این پژوهش به صورت تحلیلی - روش تحلیل محتوا - انجام شد . جامعه ی آماری این پژوهش، کتاب درسی علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی در سال 1395 است که مؤلفه های متن، فعالیت و تصویرهای کتاب مورد تحلیل قرارگرفته است .
در نتیجه تحلیل مشتمل بر مقوله هایی است که برخی از آنها به متن، فعالیتها و تصاویرفّعال و برخی مقوله ها به متن، فعالیت و تصاویر غیرفعال مربوط میشوند و هدف از کاربرد این روش در تحلیل محتوا آن است که دریابیم مقوله های یاد شده تا چه حدی میتواند یادگیرنده را نسبت به فراگیری » متن « در گیر کردن با »فعالیت« و » تصاویر« جذب نماید و ضریب درگیری دانش آموزان با آن تا چه حد است ؟
به این منظور باید از واحد تحلیل که اساس پژوهش و معیار اندازه گیری یافته ها را فراهم میکند، کمک گرفت .به عبارتی، مهم ترین رکن تحلیل محتوا، واحد تحلیل است .آن واحدی که از یک سو محتوای مورد بررسی را به عناصر مجزا تقسیم میکند و از سوی دیگر نیز اساس توصیف و تحلیل یافته ها را فراهم میسازد .داده ها و اطلاعات از ارزش های مناسب آمار توصیفی مانند فراوانی و نیز محاسبه ضریب درگیری برای متن، فعالیت ها و تصاویر استفاده شده است.
در ابتدای کار از 106 صفحه کتاب درسی 20 صفحه را انتخاب نموده و سپس طبق روش ویلیام رومی به بررسی محتوای آن پرداخته شد.
تعیین ضریب درگیری ذهنی متن:
- 1 متن از کتاب درسی انتخاب شد.
- 2 هر یک از متن ها انتخابی در یکی از مقوله های زیر جای داده شد.
- a - جمله هایی که دانسته ها را بدون تفسیر و تغییر بیان می کنند. - بیان حقایق -
- b - جمله های سوالی که بلافاصله جواب به همراه دارند.
