بخشی از مقاله
چکیده:
تحلیل محتوا یکی از بهترین تکنیک ها و اثربخش ترین راه های شناسایی نقاط ضعف و قوت محتوای کتاب درسی است.با توجه به تحقیقات به عمل امده در حوزه ی روش تدریس علوم تجربی،روش تدریس اکتشافی - فعال - به عنوان یک روش تدریس مناسب و کارآمد در این حوزه مطرح است.لذا برآن شدیم پژوهشی کیفی با روش تحلیل محتوا بر کتاب علوم تجربی پایه ششم ابتدایی از نظر توجه به رویکرد اکتشافی صورت دهیم.در این روش تحلیل محتوااز چک لیست محقق ساخته ، شامل 20 گونه، استفاده شد که درآن به بررسی کتاب علوم پایه ششم ابتدایی در حوزه های مختلف،محتوایی،ساختاری،زبانی و روان شناختی پرداخته ایم.یافته های پژوهش: محتوای کتاب نسبتا با کمک معلم و شیوه تدریس او می توانددانش آموز را به سوی کاوشگری و اکتشاف سوق دهد و خود کتاب به تنهایی در تحقق این هدف نقش قابل توجهی نداشته است. در مجموع کتاب علوم ششم ابتدایی از نظر توجه به رویکرد اکتشافی نمره 75 را از 100 بدست آورده است که نمره مطلوبی است.1
کلمات کلیدی:تحلیل محتوا، رویکرد اکتشافی ،علوم ششم ابتدایی
مقدمه:
یکی از حوزه های یادگیری در برنامه درسی ملی حوزه علوم تجربی است.در بیانیه این حوزه تعریف کارکرد،قلمرو و جهت گیری های کلی مورد توجه قرار گرفته است.برنامه درسی علوم پایه ششم ابتدایی در راستای نیل به اهداف مصوبه 852 مورخ1390/10/01 شورای عالی آموزش و پرورش تدوین شده است.تکمیل،تصویب و تعمیق اهداف دوره ابتدایی متناسب با سندتحول بنیادین و همسو با برنامه درس ملی و همچنین تربیت همه جانبه دانش آموزان برای رسیدن به مراتبی از حیات طیبه و کسب آداب و مهارت های ضروری برای ورود به دوره تحصیلی بعد از اهداف اصلی مورد انتظار است.>2@
آرزوی دیرینه ی هر جامعه ای پیشرفت و تعالی افراد آن جامعه و داشتن شهروندانی فرهیخته و اندیشمند است بدیهی است هر پیشرفتی در زمینه های مختلف از جمله فرهنگی،اجتماعی ،ا قتصادی، سیاسی مستلزم داشتن افرادی مبتکر و خلاق می باشد که بتوانند تصمیمات صحیح اتخاذ نمایند و برنامه ریزی صحیح داشته باشند و این منوط به وجود نظام های آموزش و پرورش فعال وپویاست.[3] هر قدر آموزش با نیاز های اساسی فراگیر ارتباط داشته باشد.انگیزه یادگیری نیز تقویت می شود و به طور دائم باعث افزایش میزان کوشش و فعالیت فراگیر می شود.[3] به نقل از - فرا دانش،1387،ص - 152 و بر اساس شواهد مبتنی بر پژوهش ،زمانی که انگیزه یادگیرنده درونی است، نتایج یادگیری ، بر خلاف یادگیری سطحی، درونی می شود و از سطح بالایی برخورداراست. [12] در پژوهش حاضر، تعاریف ذیل از واژگان کلیدی مطرح شده مورد نظر است:
تحلیل محتوا : ظفری نژاد [6] تحلیل محتوا را چنین تعریف می کند: »تحلیل محتوا یک روش علمی Bپژوهشی است که بررسی وتحلیل کمی و کیفی محتوای آشکار یا پنهان هرنوع شکلی از یک پیام - دیداری،نوشتاری،کلامی،غیر کلامی،نمادی،تصویری،آوایی و الکترونیکی - و تاثیر آن بر مخاطب می پردازد «رویکرد اکتشافی : رویکرد اکتشافی به آموزشی گفته می شود که از طریق آن یادگیرندگان تشویق می شوند تا با محیط تعامل داشته باشند،یعنی در آن به کاوشگری بپردازند و با دستکاری اشیا ،دست و پنجه نرم کردن با سوالات و یا انجام آزمایشات به فهم یک موضوع برسند.[3] و با عنایت به این که رویکرد اکتشافی به عنوان یکی از روش های یادگیری فعال مطرح است، استفاده از این رویکرد می تواند به عنوان یک روش تدریس مناسب در آموزش علوم تجربی مورد توجه قرار گیرد و به موارد ذیل بینجامد:-1ارزش گذاری به شواهد علمی و دلایل2 -انعطاف پذیری - آمادگی برای تغییر ایده ها - -3بازنگری نقادانه–4راهبری و پشتکار -5 خلاقیت و ابتکار6
- فکر باز
بیان مسئله:
در نظام آموزش و پرورش ما کتاب های درسی عمده ترین منبع یادگیری دانش آموزان محسوب می شوند.یکی از شیوه های علمی و دقیق در بررسی، انتخاب و قضاوت در مورد محتوای کتابها و منابع درسی و غیر درسی ، استفاده از روش تحلیل محتواست .کاربرد تحلیل محتوا صرفا به منابع درسی و آموزشی محدود نمی شود، بلکه در علوم ارتباطات ، علوم اجتماعی ،سیاسی ، روانشناسی
اجتماعی و روانشناسی یادگیری نیز مورد استفاده قرار می گیرد. [6] همچنین تحلیل محتوا برای استنباط جنبه های فرهنگی پیام و تغییرات فرهنگی نیز به کار می رود.[5]برای رسیدن به اهداف آموزش علوم تجربی دوره ابتدایی که شامل قدرت تجزیه تحلیل،آشنایی با روش علمی حل مسئله،رشدقوه تفکر و...است،نیازمند محتوای غنی تر و ارائه آن به شیوه فعال هستیم.[8]
لذا به دنبال آن هستیم که با تحلیل محتوای علوم پایه ششم ابتدایی از نظر توجه به رویکرد اکتشافی نقاط قوت و ضعف کتاب را شناسایی کنیم.بر اساس نتایج به دست آمده در آزمون های معتبر جهانی چون تیمز کتاب حال حاضر علوم ارتباط کمی با زندگی روزمره دانش آموزان دارد و اینکه آنها در زندگی روزمره از پرسش و پاسخ کمتر استفاده می کنند و بیشتر به حفظ طوطی وار مطالب می پردازندکه در نتیجه در آینده کاربردی برایشان ندارد.برونر از بنیان گذاران روش اموزش اکتشافی معتقد است ،باید روش اکتشافی را به عنوان شرط ضروری برای یادگیری شیوه حل مسئله در نظر گرفت.[9]
اهمیت آموزش علوم از طریق رویکرد اکتشافی آن است که در این رویکرد ،معلم یادگیرندگان را تشویق می کند که به اصول و اندیشه هایی دست یابند و به درک پدیده ها و حل مسائل رهنمون شوند و با جلب مشارکت دانش آموزان و تشویق به تلاش فکری تا حل مسئله آنان را به سوی آفرینندگی و ابتکار سوق می دهند.[3]تنها با تحقیقات به روز و توسعه یافته چون تحلیل محتوای کتاب های درسی است که می توان بهترین اطلاعات و محتوای را برای آموزش به یادگیرندگان فراهم آورد.لذا نظام برنامه ریزی درسی ایران به علت پیشرفت روزافزون علم و اطلاعات و ارتباط مفاهیم دروس با یکدیگر از طرفی و لزوم تربیت یادگیرنده فکور و خلاق از طرفی دیگر نیاز دارد که تحقیقات و پژوهش هایی چون تحلیل محتوا را در برنامه اصلی خود قرار دهد تا بتواند مفاهیم،اصول،نگرش ها،باورها و ... دانش آموزان را به روش احسن به سوی اهداف متعالی هدایت نماید.
پیشینه پژوهش:
فتحی وهمکاران در پژوهشی در سال 1393 با عنوان تحلیل محتوای کتاب درسی علوم تجربی پایه سوم دوره ابتدایی از منظر میزان توجه به فرایند حل مسئله و مهارت تفکر به یافته های زیر اشاره کردند که در کتاب علوم پایه سوم ابتدایی از مجموع کل مهارت تفکر شاخص فکر کردن با 3/30 %بیشترین و شاخص چرایی با 4/11 %کمترین میزان توجه را داشته است در کتاب علوم سوم ابتدایی از مجموع کل مهارت حل مسئله شاخص ازمایش با 3/22 %بیشترین و ارزشیابی و تولید با %2/4 کمترین میزان توجه را داشته است .
