بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر،تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم ابتدایی - متن،پرسش ها و تصاویر - از منظر فعال و غیر فعال بودن بر اساس روش ویلیام رومی در سال تحصیلی 1395-96 بود.جامعه مورد مطالعه در این پژوهش ،کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم بود و نمونه به صورت تصادفی طبق نظر ویلیام رومی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت.ابزار گرد آوری اطلاعات،سیاهه تحلیل مبتنی بر روش ویلیام رومی است که بر اساس مبانی نظری تهیه و روایی آن توسط متخصصان علوم تربیتی تایید شد.واحد مطالعه درس های مندرج در کتاب واحد تجزیه و تحلیل متن،پرسش ها و تصاویر کتاب است که بر اساس مقوله فعال و غیر فعال توسط فرمول ویلیام رومی تحلیل و ضریب درگیری آن ها مشخص شد.
نتایج حاصل از تحلیل نشان می دهد که متن کتاب مطالعات اجتماعی با ضریب درگیری 0/14،متنی غیر فعال و غیر پویاست و بیشتر به بیان مطالب و ارائه اطلاعات می پردازد و کمتر دانش آموزان را به فعالیت وا می دارد.پرسش های کتاب مطالعات اجتماعی با ضریب درگیری 1 حاکی از فعال و پویا بودن پرسش هاست به گونه ای که زمینه مناسبی برای یادگیری مهیا می کند و دانش آموزان را به تفکر و فعالیت وا می دارد.تصاویر کتاب علوم با ضریب درگیری 0/58 بیانگر فعال و پویا بودن تصاویر است و زمینه فعالیت و کنجکاوی را در دانش اموزان ایجاد می کند و آن ها را به تحرک وا می دارد.
-1 مقدمه
امروزه به دلیل رشد علم و فناوری، آموزش و پرورش وظیفه خطیری را در یادگیری و کسب مهارت های آموزشی دانش آموزان برعهده دارد تا از طریق فرآیند یادگیری موجبات موفقیت افراد را تامین نماید و شخصیت اجتماعی،علمی و فرهنگی دانش آموزان را تشکیل دهد. یکی از مهم ترین منابع آموزشی که به وسیله آن نظام آموزشی می تواند دانش آموزان را برای آینده آماده کند کتاب درسی است.کتب دوره ابتدایی در این میان از اهمیت ویژه ای برخوردارند زیرا چارچوب فکری و خصوصیات عاطفی و اجتماعی کودک در این زمان شکل می گیرد.
از آنجا که نظام آموزش و پرورش ایران متمرکز و برنامه،کتاب و معلم ، محور های اساسی آموزش و یادگیری اند و با توجه با آن که در بسیاری از موارد ، کتاب درسی تنها رسانه آموزشی است که در اختیار معلم قرار دارد و فرایند تدریس و یادگیری تنها با اتکا به محتوای برنامه درسی ، مفاهیم و ارزش های مطرح شده در آن صورت می پذیرد و از سوی دیگر ، انواع ارزشیابی های تحصیلی ، امتحانات و گزینش های متعدد بر مبنای محتوای کتاب های درسی صورت می گیرد،نقش کتاب به منزله برنامه آموزش بسیار مهم تلقی شده ، جای تعمق،بررسی و تتبع فراوان دارد . بازنگری ، تجدید نظر و اصلاح برنامه و محتوای کتاب های درسی ، زمینه رشد و پیشرفت تحصیلی را فراهم می آورد.
- سمیعی و خانی ، - 1392 پس کتاب های دارای محتوای مناسب می تواند دانش آموزان را به چالش فکری بکشاند و آن ها را از جمود فکری و ذهنی رها سازد و نیازمندی های عصر جدید آن ها را پاسخ دهد - آقا زاده،. - 1385بنابراین محتوای کتب درسی ابتدایی باید به گونه ای باشد که با ویژگی های این دوره سنی کودک هم خوانی داشته باشد و هرگونه تعلل و ضعف در محتوای کتاب های این دوره در آینده کودک آثار سوءی بر جای می گذارد که مستقیما جامعه را تحت الشعاع قرار می دهدزمانی یک نظام آموزشی را موفق می دانند که اجزای آن با یکدیگر هماهنگ بوده و در جهت تحقق اهداف هم سو شوند و متناسب با ویژگی های خاص مخاطبان آموزشی باشند.
- رئیس دانا،. - 1386 مناسب بودن محتوای کتب با اهداف آموزشی زمینه ساز پیشرفت و تعالی است و ما با تحلیل محتوا می خواهیم به این مهم برسیم که آیا محتوای کتاب با هداف آن مطابقت دارد یا خیر؟تحلیل و بررسی محتوا یکی از مسائل مهم نظام آموزشی به شمار می رود که با بررسی منبع آموزشی به بهسازی آن مبادرت می ورزد. همان طور که از نام تحلیل محتوا مشخص است، در این تکنیک به تحلیل و آنالیز محتوا پرداخته و سعی می شودکه با استفاده از تحلیل، داده ها را از کتب استخراج نمایند - حامد بخشی ،. - 1385
درباره تحلیل محتوا تعاریف و نظرات متعددی بیان شده است به طور مثال کریپندورف تحلیل محتوا را تکنیکی پژوهشی معرفی می کند که به منظور اسنتباط تکرار پذیر و معتبر از داده ها در مورد متن آن ها به کار می رود - کریپندورف،1375، ص - 25 لورنس باردن به نقل از لانذری: تحلیل محتوا فنی است که توصیف های ذهنی و تخمینی را تلطیف و تصفیه می کند و ماهیت و قدرت نسبی محرک هایی را که به شخص داده می شود، به صورت عینی آشکار می سازد - باردن،1374،ص - 35 بارکوس معتقد است که تحلیل محتوا به معنای تحلیل علمی پیام های ارتباطی است از نظر وی این روش کاملا علمی است و با وجود جامع بودن از نظر ماهیت نیازمند تحلیلی دقیق و منتظم است - بارکوس،1959،ص - 8 دانیل رایف تحلیل محتوا را به طور خلاصه چنین تعریف می کند:»قراردادن قاعده و محتوای ارتباطات در طبقات - مقوله های - خاص بر اساس قواعد، وتحلیل روابط بین آن مقوله ها با استفاده از آزمون های آماری - «رایف،1381،ص. - 4
هولستی سه شرط عینیت، تنظام - سیستماتیک بودن - و عمومیت را برای تحلیل محتوا اساسی دانسته است وی دو شرط کمی بودن و بررسی محتوای آشکار را قدری جدل آمیز تر از سه شرط اولیه دانسته است - هولستی به نقل از بخشی،1385،ص - 6تحلیل محتوا کاربرد روش های کمی و کیفی،عینی و نظام دار برای توصیف رسانه های آموزشی و آگاهی از میزان تاثیر گذاری آن در فرآیند یاددهی یادگیری، تاثیرات آشکار و پنهان د رفراگیران و شناخت و واقعیت های اجتماعی است و به سه نوع تقسیم می شود تحلیل محتوای توصیفی، ارتباطیو استنباطی - نوریان،. - 1388 این تحلیل به برنامه ریزان و مولفان کتاب های درسی کمک می کند تا در هنگام تدوین،گزینش و انتخاب محتوای کتاب های درسی دقت بیشتر نموده تا ضمن تسهیل یادگیری، زمینه پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را فراهم آورند - یارمحمدیان،. - 1381
1-1 هدف و ضرورت
از طریق تحلیل محتوا می توان متناسب فناوری و تکنولوژی عصر حاضر در مطالب و مفاهیم کتاب گنجاند و دانش آموزان را متناسب با نیاز های زمانه آشنا کرد و فرآیند تدریس را به شکلی فعال به دانش آموزان بازگو کرد و دانش آموزان را به فعالیت و کنجکاوی وا داشت تا از این طرق کلاس را از جو خشک حاکم بر آن خارج نمود و نشاط و تحرک را به کلاس آورد. کتاب درسی یکی از مهم ترین منابع یادگیری در نظام آموزشی هستند که می تواند مهارت های گوناگون را در به دانش آموزش دهد و مواد اصلی برنامه درسی را تشکیل می دهند پژوهش پیرامون تحلیل محتوا می تواند دید کلی درباره کتاب به معلمان نشان دهد و آن ها را با نقاط ضعف و کمبود های کتاب آشنا نماید تا با اصلاح آن فرآیند یادگیری را تسهیل کنند.
از طریق تحلیل محتوا می توان به بررسی و تجزیه و تحلیل کتاب پرداخت و نواقص را شناسایی و تصحیح کرد کارایی و تاثیر دروس را در دانش آموزان را مورد نقد قرار داد و نتایج حاصل از آموزش و برنامه درسی را به دست آورد. با توجه به این که نظام آموزش و پرورش ایران از نوع متمرکز است، اغلب وقت کلاس به کتاب درسی اختصاص پیدا می کند و همه ی آموخته های دانش آموزان بر اساس کتاب درسی اختصاص پیدا سنجیده می شود؛ پس در کشور ما به لحاظ اهمیت و جایگاه کتاب درسی، تحلیل محتوا ضرورت پیدا می کند - کرمی و همکاران،1392،ص. - 2
از آن جا که دانش به سرعت رو به افزایش است، موضوع درسی مورد استفاده در مدرسه به تندی می تواند متروک شود؛بنابراین باید در انتخاب محتوا متناسب با تغییرات علم،تغییر کند.هم چنین محتوا های مهم و با اهمیت در کتاب های درسی لحاظ شوند - نیکلس، ترجمه دهقان، . - 1377کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم از جمله کتاب های مهم این دوره به شمار می رود که مهارت های اجتماعی،ارتباطی،فرهنگی و تاریخی مختلفی را به دانش آموزان منتقل می کند و اطلاعات کلی درباره جهان اطراف به یادگیرندگان می دهد بنابراین هر گونه ضعف و سستی در این قسمت می تواند نتایج نامطلوبی به بار بیاورد هم چنین از آن جایی که اجتماعی شدن دانش آموزان از اهداف مهم نظام آموزش و پرورش محسوب می شود با تحلیل محتوا می توانیم با فعال و پویا کردن کتاب و انتخاب مفاهیم خوب کیفیت کتاب درسی را بالا ببریم و دانش آموزان را به شهروندان مطلوب جامعه تبدیل نماییم.
2-1 بیان مسئله
در دهه های اخیر شاهد تغییراتی مهمی در برنامه ها، نظام آموزشی و به تبع آن در تهیه و تنظیم کتاب ها و مواد آموزشی بودیم که هدف از این تغییرات شرکت دادن دانش آموز در فعالیت های آموزشی و تسهیل فرایند یادگیری بوده است . چرا که تصور می شود دانش آموزان مصرف کنندگان بی چون و چرای اصلاحات آموزشی به حساب می آیند و قطعا انجام تغییرات و بهسازی در کتاب های درسی و اصلاحات ضعف ها در ابعاد گوناگون آموزشی تاثیر گذار است و یادگیری را به سمت مناسب هدایت می کند - ستایش، . - 1385
با توجه به تغییرات صورت گرفته در نظام آموزشی و اضافه شدن یک پایه جدید - ششم - به دوره ابتدایی، محتوا و منبع درسی که برای این پایه آماده سازی شده از جایگاه بالایی برخوردار است و چون اهداف و برنامه های جدیدی برای پایه ششم تنظیم شده است باید محتوا و اهداف انتخاب شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد تا با بررسی آن روشن شود که آیا محتوا و برنامه آموزشی پایه ششم با محیط و خصوصیات این دانش آموزان سازگار است؟
یکی از کتاب های این پایه کتاب مطالعات اجتماعی است که با توجه به مطالب آن از اهمیت خاصی در میان کتاب های پایه ششم برخوردار است و نقش مهمی در اجتماعی کردن دانش آموز دارد و هم چنین اطلاعات جامعی در زمینه های مختلف فرهنگی،تاریخی،اقتصادی و جغرافیایی را در اختیار دانش آموزان قرار می دهد تا آنان را به شهروندان مطلوب جامعه مبدل سازد.حال با توجه به جامعه ای که ما در آن
