بخشی از مقاله
چکیده
تدوین و تنظیم کتب درسی باید به شیوه هایی سازماندهی شوند که به جاي انتقال دانش و معلومات فراگیران را در فرآیند یادگیري فعال کنند. هدف پژوهش حاضر تحلیل محتواي متن، تصاویر و سوالات کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی براساس تکنیک ویلیام رومی است. روش تحقیق تحلیل محتوا از روش هاي کمی- توصیفی می باشد. جامعه آماري پژوهش کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی سال تحصیلی 1394-95 است و همچنین حجم نمونه با حجم جامعه برابر است.
یافته هاي تحقیق نمایان ساخت که ضریب درگیري متن 0/33 است که بیانگر این موضوع است که متن کتاب به شیوه ي فعالی نوشته نشده است. ضریب درگیري تصاویر نیز 0/33تعیین شد که نشان دهنده ي غیرفعال بودن تصاویر کتاب است و اینکه فراگیران را در یادگیري درگیر نمی کند. ضریب درگیري سوالات نیز 9/66 برآورد شد که از نظر ویلیام رومی چنین سوالاتی غیرفعال هستند و بیشتر می خواهند فراگیران را به نوعی تجزیه و تحلیل وادار کنند.
.1 مقدمه
مطالعات متعددي، اهمیت جایگاه کتاب هاي درسی را در فرآیند تدریس و یادگیري نشان داده اند. براي مثال در آمریکا 75 درصد زمان دانش آموزان ابتدایی و متوسطه در کلاس درس به مطالعه و بررسی کتاب درسی اختصاص دارد - فتحی واجارگاه ، 1394، ص . - 317 کتاب درسی مهمترین ابزار یادگیري است و رسانه هاي آموزشی دیگر حول محور آن قرار دارند. در حقیقت کتاب درسی نقش محوري را در فرآیند یاددهی- یادگیري به عهده دارد
نقش و اهمیت کتاب هاي درسی در نظام هاي آموزشی موجب شد تا وظیفه ي خطیر و گسترده ي تهیه، چاپ و نشر آن براساس ضوابط و استانداردهاي متعددي همچون معیارهاي علمی و فنی، کمی و کیفی، ظاهري و محتوایی و ... از سوي نهادهاي سیاستگذاري در امر آموزش و پرورش تدوین و تصویب شود
تعیین محتواي درسی از مسائل بسیار مهم در نظام هاي آموزشی و درسی به شمار می رود. محتوا عبارت است از مجموعه ي مفاهیم، مهارت ها و گرایشهایی که برنامه ریزان آن را انتخاب و سازماندهی می کنند و تعامل یاددهی- یادگیري معلم و شاگرد آن را تولید می کند
بر همین اساس است که محتواي آموزشی از اهمیت و جایگاه بی بدیلی در نظام آموزش و پرورش برخوردار است و به عنوان حلقه ي رابطی است بین اهداف غایی آموزشی که توسط برنامه ریزان در گروه هاي آموزشی مختلف به محتواي آموزشی تبدیل می شود و مجموعه اي از دانش، بینش و مهارت هاي فراگیران در طول یک سال پایه تحصیلی در کلاس هاي درس از معلمان خود می آموزند. لذا اهمیت این مسئله به ویژه در نظام هاي آموزشی متمرکز که از یک کتاب درسی به طور همزمان و یکسان براي تمامی دانش آموزان مناطق مختلف کشور و در ابعادي وسیع استفاده می شود، بسیار زیاد است
تحلیل محتوا همانطور که از نام آن پیداست درصدد روشن کردن محتواي واقعی یک پیام کلامی یا غیرکلامی و نیز تا حدي عوامل تعیین کننده و آثار این پیام است
کتاب درسی یا محتواي مطالب آموزشی به ویژه در نظام هاي آموزشی متمرکز، محور مکتوب و مدون تعلیم و تربیت محسوب شده و فعالیت ها و تجربه هاي تربیتی دانش آموزان توسط معلم، حول محور آن سازماندهی می شود، نیاز به تحلیل و بررسی علمی دارد. این تحلیل، به دست اندرکاران و مؤلفین کتاب هاي درسی کمک می کند تا در هنگام تهیه و تدوین و یا گزینش و انتخاب کتاب درسی، تصمیم هاي عاقلانه اي را اتخاذ نمایند. نوعی از تحلیل ها که براي برنامه ریزان درسی، مؤلفین و تصمیم گیرندگان برنامه هاي درسی بسیار مفید و ضروري است، تحلیل محتوایی است
اما یکی از حوزه هاي یادگیري در برنامه درسی ملی حوزه ي علوم تجربی است. برنامه درسی جدید علوم تجربی دوره ي ابتدایی براساس یافته هاي اسنادي سند ملی آموزش و پرورش و برنامه درسی ملی و با حفظ نقاط قوت برنامه درسی پیشین همچون: تأکید بر یادگیري فعال، دانش، مهارت و نگرش و ارزشیابی در خدمت یادگیري تدوین شده است. فراگیري علوم تجربی به کودکان کمک می کند تا روش هاي شناخت دنیاي اطراف خود را بهبود بخشند. امروزه آموختن علوم تجربی همچون سوادآموزي و حساب کردن امري ضروري است که با زندگی روزمره ي ما در ارتباط است
با توجه به اینکه علوم تجربی یکی از دروس پایه در دوره ي ابتدایی می باشد و همچنین با توجه به پیشرفت هاي روز که در مورد این درس صورت می گیرد نیاز به تحلیل و بررسی براي تغییر و تحول در کتاب هاي این برنامه ي درسی احساس می شود. با این بیان هدف اساسی از انجام این پژوهش بررسی میزان فعال و غیرفعال بودن ابعاد مختلف کتاب علوم تجربی پایه سوم چاپ 1394 با استفاده از روش تحلیل محتواي ویلیام رومی می باشد.
1-1 بیان مسئله
کتاب درسی علاوه بر ابعاد ظاهري و جنبه هاي کمی، متضمن مفاهیم و ابعاد کیفی نیز می باشد که اغلب بخش ناآشکار و پنهان محتواي آموزشی را تشکیل می دهد. به اعتقاد برخی از صاحب نظران، این بخش از کتاب بسیار مهمتر و موثرتر از بخش آشکار و ظاهري آن است و به روش هاي کیفی تحلیل محتوا نزدیک ترین است و مناسب ترین تعبیر از تحلیل محتوا را عرضه می نماید
رومی معتقد است که محتواي کتاب هاي درسی - به ویژه در دروسی نظیر علوم - باید موضوعات را به شیوه ي اکتشافی مطرح نمایند. زیرا یادگیري حقیقی نتیجه ي فعالیت یادگیرنده است. چنانچه محتوا به گونه اي ارائه شود که روحیه کشف را در فراگیر به وجودآورد تا او خود به دنبال پاسخ سوالاتش باشد، نتایجی را که به دست می آورد فعالیت او را براي یادگیري بیشتر تقویت می کند
از این رو هدف از این پژوهش بررسی میزان فعال بودن و یا غیرفعال بودن ابعاد مختلف کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی و پاسخگویی به سه سوال مطرح شده در زیر است:
1. آیا متن کتاب علوم تجربی سوم ابتدایی طبق تکنیک ویلیام رومی به شیوه ي فعالی نوشته شده است؟
2. آیا تصاویرکتاب علوم تجربی سوم ابتدایی طبق تکنیک ویلیام رومی به شیوه ي فعالی ارائه شده است؟
3. آیا سوالات کتاب علوم تجربی سوم ابتدایی طبق تکنیک ویلیام رومی به شیوه ي فعالی مطرح شده است؟
.2 پیشینه ي پژوهش
ویلیام رومی یکی از صاحب نظران عرصه ي تعلیم و تربیت، کتاب خود را به نام "تکنیک هاي پژوهشی در آموزش علوم" را در سال 1986 ارائه کرد. روش او، چنانکه خودش معتقد است، یک روش تحلیل کمی است که به توصیف عینی و منظم محتواي آشکار مطالب درسی و آزمایشگاهی می پردازد. به این دلیل پژوهش هاي متعددي در خصوص تحلیل محتوا، طبق تکنیک ویلیام رومی صورت گرفته است از جمله :
فتحی هفشجانی و همکاران - 1393 - در پژوهشی تحت عنوان "بررسی و تحلیل محتواي کتاب علوم چهارم مقطع ابتدایی با تکنیک ویلیام رومی" به این نتیجه رسیدند که متن ها و پرسش هاي ارائه شده در کتاب فعال است و تصاویر کتاب علوم تجربی پایه چهارم ابتدایی غیرفعال هستند و همچنین محتواي کتاب علوم چهارم ابتدایی ارزش پژوهشی و تفکر کمتري دارد و جملات لفظی آن از جملات درکی بیشتر است.
کریمی و امیدیان - 1394 - به تحلیل محتواي کتاب علوم تجربی پایه ششم ابتدایی براساس روش ویلیام رومی پرداختند . نتایج این تحقیق گویاي این مطلب است که متن و تصاویر به ترتیب با ضریب درگیري 0/86 و 0/67 به صورت فعال ارائه شده اند و زمینه اکتشاف و پژوهش و عمل فعالانه آنان را فراهم می سازد در حالی که سوالات با ضریب درگیري 4 به صورت غیر فعال ارائه شده اند . مهرانی و شناس خوش - - 1394 در پژوهشی تحت عنوان " تحلیل محتواي کتاب علوم تجربی پایه سوم و چهارم ابتدایی با روش ویلیام رومی" بدین نتایج دست یافته اند که متن ها و پرسش هاي ارائه شده در کتاب علوم پایه سوم فعال بوده و متناسب با گروه سنی می باشد ولی تصاویر کتاب بیش از توان دانش آموزان است و آنها را بیش از حد به چالش می کشاند و همچنین کتاب چهارم ابتدایی در رابطه با مقوله هاي متن و تصاویر، ضریب درگیري مناسب داشته و در زمینه ي سوالات بسیار فعال می باشد.
.3 روش پژوهش
در پژوهش حاضر از روش تحلیل محتوا براي تعیین میزان درگیري فراگیران با محتواي کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی، براساس تکنیک ویلیام رومی، استفاده شده است. جامعه ي آماري پژوهش کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی سال تحصیلی 1394-95 است وهمچنین حجم نمونه با حجم جامعه برابر است و شامل تمامی محتواي کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی می باشد. در این پژوهش واحد تحلیل در بخش متن کتاب درسی، کل متن هاي ارائه شده می باشد و واحد ثبت جمله است. همچنین واحد تحلیل تصاویر شامل کل تصاویر، نمودارها، جداول و ... کتاب می باشد. در بخش سوالات، پرسش هاي مطرح شده در فعالیت هاي کتاب از قبیل؛ گفتگو، ایستگاه فکر، جمع آوري اطلاعات، مقایسه کنید، علم و زندگی و مشاهده به عنوان واحد تحلیل مورد بحث قرار گرفته است.
ویلیام رومی براي تحلیل کتاب هاي درسی ابتدا محتوا را به سه قسمت متن کتاب درسی، تصاویر و سوالات تقسیم می کند. سپس براي هر قسمت مقوله هایی جداگانه تعریف می کند. در ادامه مقوله ها را در سه طبقه ي فعال، غیرفعال و خنثی طبقه بندي می کند. در طبقه هاي فعال، دانش آموز با فعالیت هاي علمی و به طور کلی با یادگیري و آموزش درگیر است و چون مستلزم فعالیت فراگیر است و یادگیري فعال را ارائه می دهند، به آن ها مقوله هاي فعال گفته می شود. در طبقه هاي غیرفعال، دانش آموز مشغول فعالیت هاي علمی به معناي واقعی نمی باشد و مقوله هاي خنثی مقوله هایی هستند که نقش مهمی در ارزشیابی و تحلیل کمی کتب و متون درسی ایفا نمی کند بنابراین در ارزشیابی می توان از آن ها صرف نظر کرد - حیدري دره، میرحسینی و میرحسینی، . - 1394 براي تجزیه و تحلیل اطلاعات در تکنیک ویلیام رومی مقوله ها را به شکل زیر کدگذاري می کنیم:
کدگذاري متن: - a - بیان حقیقت، - b - بیان نتایج و اصول کلی، - c - بیان تعاریف، - d - سوال هایی که پاسخ آنها در متن وجود دارد، مقوله هاي غیرفعال هستند. - e - سوال هایی که پاسخ آن ها بعد از خواندن متن می باشد، - f - سوال هایی به منظور جلب توجه، - g - سوال هاي عملی، - h - نتایج به دست آمده توسط فراگیر از جمله مقوله هاي فعال هستند. - i - از دانش آموز خواسته شده است که تصاویر یا مراحل انجام یک آزمایش را مورد ملاحظه قرار دهند و - j - سوالات مربوط به معانی بیان که جزء مقولات خنثی هستند - سمیعی و افضل خانی، - 1392 و در تحلیل کتاب از آن ها چشم پوشی می شود .جهت محاسبه ي ضریب درگیري دانش آموز با متن، مجموع مقوله هاي فعال را بر مجموع مقوله هاي غیرفعال تقسیم می کنیم.
کدگذاري تصاویر: - a - تصویر براي تشریح موضوع خاص، - b - تصویري که از دانش آموز می خواهد تا با استفاده از موضوعات داده شده فعالیت یا آزمایش را انجام دهد، - c - تصویري براي تشریح شیوه ي جمع آوري وسایل یک آزمایش و - d - که در هیچکدام از مقولات فوق نگنجد. از این مقوله هاي چهارگانه ي تصاویر، - a - مقوله غیر فعال و - b - مقوله ي فعال تلقی می شود و مقوله هاي - c - و - d - مقوله هاي خنثی هستند. به منظور تعیین ضریب درگیري دانش آموز با تصاویر، مقوله هاي فعال را بر مقوله هاي غیرفعال تقسیم می کنیم
کدگذاري سوالات: - a - سوالی که جواب آن را مستقیم در کتاب می توان یافت، - b - سوالات مرتبط با نقل تعاریف، - c - سوالی که براي پاسخ به آن دانش آموز باید از آموخته هاي خود در درس جدید براي نتیجه گیري در مورد مسائل جدید استفاده کند و - d - سوالاتی که در آن از دانش آموز خواسته شده مسئل بخصوصی را حل نماید.
