بخشی از مقاله
چکیده
هدف این پژوهش، تحلیل محتوای کتاب هدیههای آسمان پایه ششم ابتدایی بر اساس روش ویلیام رومی است. واحد مطالعه، درسهای مندرج در کتاب و واحد تجزیه و تحلیل، متن، پرسشها و تصاویر کتاب است که بر اساس مقولههای فعال و غیرفعال توسط فرمول ویلیام رومی تحلیل و ضریب درگیری آنها مشخص شد. جامعه مورد مطالعه در این پژوهش، کتاب هدیههای آسمان پایه ششم ابتدایی در سال تحصیلی 96-97 بود و تعداد 6 درسکتاب که مجموعاً 32 صفحه میباشد، به عنوان نمونه، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.
نتایج به دست آمده نشان میدهد که متن کتاب هدیههای آسمان با ضریب 0/019، متنی غیرفعال و غیرپویاست و بیشتر به بیان حقایق و ارائه اطلاعات میپردازد. پرسشهای کتاب با ضریب درگیری 1/84 بیانگر این است که پرسشها، بیش از اندازه فعال و پویا بوده و برای دانشآموزان مناسب نیستند؛ اما تصاویر کتاب با ضریب درگیری 0/5 نشان دهنده فعال و پویا بودن آنها بوده و زمینه را برای فعالیت فراهم میکند. بنابراین، متن و پرسشهای کتاب هدیههای آسمان پایه ششم ابتدایی به روش غیرفعال و تصاویر کتاب به روش فعال تدوین شدهاند.
.1 مقدمه
کودکان ما ارزشمندترین سرمایه جامعه، ظریفترین و گرانبهاترین هدیهای هستند که خداوند به عنوان امانت به ما سپرده است. از وظایف جامعه و دست اندرکاران تعلیم و تربیت کشور اسلامی ایران است که از طریق مطلوبترین روشها و انسانیترین رفتارها، کودکان جامعه را هدایت کنند. در این راستا آموزش و پرورش یکی از راههایی است که میتواند در این راه مؤثر افتد - پیری عطاءاله، 1375؛ به نقل از اردانی و اردانی، . - 1394 تعلیم و تربیت روند بروز حقیقت است و چون حقیقت مطلق، خداست، تعلیم و تربیت نیز روند تقرب به خداست و این، معنای رستگاری است. تعلیم و تربیت واقعی، آدمی را به سوی خداوند هدایت می کند و چون برای رستگاری انسان لازم است، بنابراین باید با کیفیتی بسیار معنوی ارائه شود.
اهمیت کتابهای درسی در نظامهای آموزشی متمرکز مانند ایران کهتقریباً تمام عوامل آموزشی بر اساس محتوای آن تعیین و اجرا میشود بیش از سایر انواع نظامهای آموزشی است و به خاطر همین اهمیت بیش از اندازه است که صرف وقت نیروهای متخصص در ارزشیابی و تحلیل کتابهای درسی میتواند راهگشای حل بسیاری از مشکلات جاری آموزش باشد. این کتابها نیروی عقلانی فراگیران را فعال و مشارکت آنان را در امر یادگیری، سازماندهی و مدیریت و به عبارت روشنتر، تولید راهحل یا دانش و تجربه جدید مینمایند.
در صورتی که متون و کتابهای درسی نتوانند فراگیران را به فعالیت و مشارکت در امر یادگیری تشویق کنند و قادر نباشند نیروی عقلانی آنان را برای حل مساله و فهم موضوع یادگیری برای انتقال آن به دنیای واقعی، تحریض کنند، لاجرم ابتکار و فعالیت فراگیران برای مواجهه با موضوع یادگیری، جای خود را به انفعال و کسالت در جریان یادگیری و حفظ طوطیوار مطالب و انباشتگی اطلاعات بدون استفاده و فاصله با فهم مطالب و خستگی و آزردگی روحی و روانی داده و در نتیجه فرد نه تنها چیزی یاد نمیگیرد و تولیدی در علم و دانش هم ندارد، بلکه خستگی و آزردگی از محیط یادگیری خود، پنداره تحصیلی و درسیاش را نیز با مشکل مواجه میسازد
روشهای مختلفی برای تحلیل کتب درسی معرفی شده است. در این پژوهش که هدف آن بررسی کتاب هدیههای آسمان ششم ابتدایی
بر اساس روش ویلیام رومی است، به تجزیه و تحلیل محتوای کتاب پرداخته و براساس مقوله های مشخص شده میزان فعال یا غیرفعال بودن دانش آموزان را بررسی می کند تا ضمن مشخص شدن نقاط قوت و ضعف زمینه را برای طرح و توجه دادن به آن مهیا سازد. نوعی از تحلیل که برای برنامه ریزان درسی، مؤلفان و تصمیم گیرندگان برنامه درسی دوره تحصیلی ابتدایی بسیار مفید و ضروری است، تحلیل محتوا است. یعنی نوعی از تحلیل که کمک می کند تا مفاهیم، اصول، انگیزه، نیازها و نگرش ها و کلیه اجزای مطرح شده در محتوای آموزشی و پرورشی کتاب ها مورد بررسی علمی و عملی قرار گرفته و با اهداف برنامه های درسی دوره ابتدایی مقایسه شوند
.2 مبانی نظری و تحقیقی
مطابق نقشی که برنامهی جدید تعلیم و تربیتدینی برای دانشآموزان قایل است، دانشآموز باید فعال بوده و در مسیر یادگیری مشارکت کند. تجارب، اطلاعات و آموختههای قبلی دانشآموزان میتواند محتوای آموزشی را غنیتر ساخته و معلم را برای بازنگری، تنظیم مجدد و غنیسازی آن مجهزکند. همچنین علاقهها و نگرشهای دانشآموزان، راهنمای معلم در طراحی درس و حصول موفقیت در اجرای برنامه است. بدین ترتیب بچهها، مطلبی را طوطیوار حفظ نمیکنند و لازم نیست از ابتدا تا انتها یا به عکس به روانی، جملاتی را بگویند یا بخوانند؛ بلکه پیامها و مفاهیم مندرج در هر درس باید از طریق فعالیت دانشآموزان و تجربه و استنباط خود آنها دریافت شود. آنها، در مواقع مقتضی، به عنوان عضو گروه یادگیری به فعالیت و مشارکت در آموختن خود و دیگران میپردازند؛ چرا که بروز ابتکار و خلاقیت در انجام فعالیتهای مختلف یادگیری نیز از انتظارات اصلی برنامه از دانشآموزان میباشد
شیوههای نو در تعلیم و تربیت، بر افزایش مشارکت دانشآموز در امر یادگیری و ایجاد فرصتهای مناسب برای حضور فعال او در همهی صحنههای یادگیری تأکید دارد. فعالیتهای گروهی و آموختن کودکان از یکدیگر، فراهمکردن امکان بروز خلاقیت و ابتکار برای دانشآموزان، ایجاد زمینهی برقراری پیوند بین آموختههای خود در دروس مختلف - تلقین - و...، از دیگر نکات مورد توجه در این برنامهاند. تلاش برای تأکید بر جنبههای نگرشی و عاطفی تعالیم دینی، به منظور فراهم ساختن مقدمات عمل به باورها، یکی از ویژگیهای مهم برنامهی تعلیم و تربیت دینی است. اجتناب از به کاربردن زبان استدلالی خشک و پرهیز از طرح صرف موضوعات و مفاهیم انتزاعی و غیرملموس برای دانشآموزان از طرفی و برقراری پیوند بین آموزش و زندگی روزمرهی کودکان از سویی دیگر، از ویژگیهای برنامهی جدید است
محتوای کتاب درسی، یکی از عناصر مهم نظام آموزش و پرورش است و در تحقق اهداف آموزش و پرورش نقش حیاتی دارد. از آنجا که نظام آموزش و پرورش ایران متمرکز و برنامه، کتاب و معلم، محورهای اساسی آموزش و یادگیریاند و با توجه به آنکه در بسیاری از موارد، کتاب درسی تنها رسانه آموزشی است که در اختیار معلم قرار دارد و فرآیند تدریس و یادگیری تنها با اتکا به محتوای برنامه درسی، مفاهیم و ارزشهای مطرح شده در آن صورت میپذیرد و از سوی دیگر، انواع ارزشیابیهای تحصیلی، امتحانات و گزینش های متعدد برمبنای محتوای کتابهای درسی صورت میگیرد، نقش کتاب به منزله برنامه آموزش بسیار مهم تلقی شده، جای تعمق و بررسی فراوان دارد.
بازنگری، تجدیدنظر و اصلاح برنامه و محتوای کتابهای درسی، زمینه رشد و پیشرفت تحصیلی را فراهم میآورد. محتوای مطلوب کتابهای درسی میتواند دانش آموزان را به چالش فکری وا دارد و از جمود فکری و ذهنی رها سازد و پاسخگوی نیازمندیهای عصر جدید انسان ها باشد. در ردههای درس دانش آموزان به تعریف و بازشناسی جهانبینی موجود خود تشویق میشوند و زبان مناسبی به ایشان عرضه میشود تا بر اساس آن بتوانند، به بحث، مذاکره و پرس و پاسخ بپردازند
برای فهم چنان زبانی، باید فعالانه به تفکر، تصویرسازی ذهنی و خلاقیت پرداخت از طرفی چگونگی تنظیم محتوای کتب درسی عامل مهمی در تعیین چگونگی یادگیری است. گاهی عدم کارایی و نامناسب بودن محتوا و عدم تناسب آن با توانایی درک و فهوم دانش آموزان، یادگیری را مشکل میکند یا نتیجهای کمتر از انتظار به بار میآورد؛ بنابراین، در تهیه کتاب درسی مؤثر و اثربخش، فعالیتهای آموزشی و تجارب یادگیری باید به گونهای تنظیم شوند که یکدیگر را تقویت کنند و فعالیت های یادگیری با توانائیهای دانش آموزان منطبق باشند تا بتوانند الگوی رفتاری مورد نظر را در یادگیرنده به وجود بیاورند. کتابهای درسی به خاطر اهمیت زیادی که در تعیین محتوا و خط مشی آموزشی دارند، کانون توجه متصدیان آموزش و پرورش میباشند.
کتاب درسی یکی از مهمترین مراجع و منابع یادگیری دانش آموزان در هر نظام آموزشی است و در ایران نیز یکی از مهمترین نقش ها را در برنامه درسی ایفا می نماید. به عبارت دیگر در ایران بیشتر فعالیت های آموزشی در چارچوب کتاب درسی صورت می گیرد و بیشترین فعالیت ها و تجربه های آموزشی دانش آموز و معلم حول محور آن سازماندهی می شود
کتاب درسی در نظامهای متمرکز آموزش و پرورش از اهمیت ویژهای برخوردار است و معلمان عمدتاً فعالیتهای آموزشی خود را بر محور کتاب درسی و در جهت تحقق اهداف آن متمرکز کرده و فرایند یادگیری را هدایت می کنند. بنابراین ضرورت دارد کتابهای درسی براساس موازین یاددهی- یادگیری تدوین و برمبنای اصول تحلیل محتوا، مواد و محتوای مطلوب را گزینش، و به شیوه مناسب ارائه نمایند
یکی از اصول مهم حاکم بر سازماندهی محتوای برنامه، توجه کامل به تواناییها و خصوصیتهای ذهنی، عاطفی، اجتماعی و بدنی کودکان است. در این برنامه با توجه به ویژگیهای روانی کودکان، از محسوسات و نمونههای عینی برای پرورش تفکر کودکان استفاده شده و از طرح بیموقع مطالب انتزاعی، خشک و غیرملموس دوری میشود. ادبیات کودکان، آموزههای ارزندهای را در اختیار برنامهریزان و مؤلفان کتابهای درسی قرار میدهد تا با بهرهگیری از آنها بتوانند به زبان کودکان بیش از پیش نزدیک شوند و کلام خود را به زبان آنان نزدیک کنند
مفاهیم مندرج در هدیههای آسمان تا حد ممکن، بر استعداد خیال در کودکان تأکید دارد و نیز در روشهای نوین یاددهی- یادگیری، بر به رسمیت شناختن عناصر خیالی ذهن کودکان تأکید میشود، اما به گونهای که آرام آرام بتوانند به تفکر و تعقل بپردازند و خویشتن را با عالم گسترده و زیبای تخیل دلخوش نکنند. ایجاد فرصت یادگیری و امکان تفکر و فعالیت بیشتر برای دانشآموز نیز از نکتههای دیگر در این برنامه میباشد. این امر، از چند جنبه میتواند مهم باشد: اول این-که درگیری دانشآموزان در جریان یادگیری، موجب عمیقتر و پایدارترشدن آموختههای آنان میشود؛ دوم اینکه معلم را یاری میدهد تا برای ارزشیابی پیشرفت یادگیری آنان، هم به فرآیند و هم به محصول توجه کند و به نتایج بهتری دست یابند.
