بخشی از مقاله
چکیده
نظام آموزش و پرورش کشور برای روزآمد کردن کتاب های درسی نیازمند بازنگری کارشناسی شده در محتوای کتاب ها است.کتاب های هدیه های آسمان به این دلیل که بر بینش، تفکر و اعتقادات دانش آموزان تأثیر مستقیم می گذارند، مستلزم بازاندیشی و بازآفرینی است تا متن، پرسش و تصاویر به نحوی ارائه شوند که دانش آموز را فعالانه درگیر کرده و او را به سوی تفکر انتقادی سوق دهند.
هدف از پژوهش حاضر که در زمره پژوهش های کیفی – تحلیلی هست، تحلیل محتوای کتاب هدیه های آسمان پایه چهارم ابتدایی - متن، پرسشها و تصاویر - از منظر فعال و غیر فعال بودن بر اساس روش ویلیام رومی در سال تحصیلی 94-95 بوده است. جامعه مورد مطالعه در این پژوهش،کتاب هدیه های آسمان پایه ی چهارم ابتدایی می باشد که بخش هایی از آن از طریق نمونه گیری تصادفی انتخاب شد. ابزار گردآوری اطلاعات، سیاههی تحلیل مبتنی بر روش ویلیام رومی است که بر اساس مبانی نظری تهیه و روایی آن توسط متخصصان علوم تربیتی تأیید شده است .
نتایج به دست آمده نشان می دهد که متن کتاب هدیه های آسمان پایه چهارم ابتدایی با ضریب درگیری 0/02 ، غیر پویاست و بیشتر به بیان حقایق و ارائه اطلاعات می پردازد. ضریب درگیری 1 برای پرسش ها نشان می دهد که پرسش ها به روش فعال طرح شده اند و در نتیجه زمینه را برای یادگیری فعال فراهم می کنند. تصاویر کتاب هدیه های آسمان پایه چهارم ابتدایی با ضریب درگیری 0/14 به شکل غیر فعالند. بنابراین، متن و تصاویر کتاب هدیه های آسمان پایه ی چهارم ابتدایی چاپ 1394 به روش غیرفعال و پرسش ها ی کتاب به روش فعال تدوین شدهاند.
1-1 مقدمه
برنامه و محتوای کتاب درسی یکی از عناصر مهم نظام آموزش و پرورش است و در تحقق اهداف آموزش و پرورش نقش اساسی دارد. از آنجا که نظام آموزش و پرورش ایران متمرکز است و برنامه، کتاب و معلم، محورهای اساسی آموزش و یادگیری اند و با توجه به آن که در بسیاری از موارد ،کتاب درسی تنها رسانه آموزشی است که در اختیار معلم قرار دارد و فرآیند تدریس و یادگیری تنها با اتکا به محتوای برنامه درسی، مفاهیم و ارزش های مطرح شده در آن صورت می پذیرد و از سوی دیگر، انواع ارزشیابی های تحصیلی، امتحانات و گزینش های متعدد بر مبنای محتوای کتا ب های درسی صورت می گیرد، نقش کتاب به منزله برنامه آموزش بسیار مهم تلقی شده، جای تعمق، بررسی و تتبع فراوان دارد.
بازنگری، تجدید نظر و اصلاح برنامه و محتوای کتا ب های درسی، زمینه رشد و پیشرفت تحصیلی را فراهم می آورد. محتوای مطلوب کتا ب های درسی می تواند دانش آموزان را به چالش فکری وادارد و از جمود فکری و ذهنی رها سازد و پاسخگوی نیازمندی های عصر جدید انسان ها باشد. در کلاس ها ی درس هدیه های آسمان ، دانش آموزان به تعریف و بازشناسی جهان بینی موجود خود تشویق می شوند و زبان مناسبی به ایشان عرضه می شود تا براساس آن بتوانند به بحث، مذاکره و پرسش و پاسخ بپردازند برای فهم چنین زبانی، باید فعالانه به تفکر، تصویرسازی ذهنی و خلاقیت پرداخت.
با توجه به اهمیت تربیت دینی در مقاطع گوناگون تحصیلی، محتوای مواد آموزش دینی لازم است متناسب با شرایط سنی و پاسخگوی نیازهای دینی دانش آموزان باشد. علاوه بر این، محتوای کتاب ها ی دینی باید دانش آموز را فعالانه در فرآیند یادگیری درگیر کند و آنان را به تفکر و تعقل درباره مطالب ارائه شده وادار کند.
2-1 بیان مساله :
دوره ابتدایی برای دانش آموزان ، مقطعی سرنوشت ساز است و شالوده شخصیتی و فکری افراد پی ریزی می شود . برخی از دروس برای دانش آموزان جالب و دوست داشتنی است و این علاقه به دروس خاص ممکن است مسیر تحصیلی و شغلی افراد را تغییر دهد. آنچه که علاقه مندی دانش آموزان را به برخی کتاب ها ی درسی بر می انگیزد به عوامل مختلفی از جمله معلم ، روش تدریس و کتاب درسی بستگی دارد.کتاب درسی از اجزای مختلفی تشکیل شده است :
جلد، متن، تصویر، پرسش ها، رنگ و فونت حروف . هرچه این اجزا به ویژه متن، پرسش ها و تصاویر فعال تر باشند، میزان انگیزه و علاقه به درس نیز افزایش می یابد و آن درس می تواند در زندگی دانش آموز موثرتر باشد. شیوه تدوین فعال محتوا بر نقش یادگیرنده در آموزش و افزایش این نقش تاکید دارد و از وی می خواهد که در پاسخ گویی به سوال ها، اطلاعات و مفروضات را تجزیه و تحلیل کند و نتایج حاصل کار خود را بیان کند و درباره سوالاتی که پاسخ آنها صریحا داده نشده است، فکرکند و جواب دهد.
شیوه تدوین غیرفعال بر بیان حقایق و اصول کلی و تعاریف استوار است .سؤال های مطرح شده در این نوع از ارائه محتوا با پاسخ های بلافاصله مولف همراه است و یادگیرنده را در جهت آموزش متکی بر انباشتن حافظه سوق می دهد.
محتوای فعال کتاب ها ی دینی نقش اساسی در پرورش روحیه جستجوگری و تفکر انتقادی دارد
محتوای فعال کتا ب های دینی می تواند در برانگیختن سوال هایی اساسی نسبت به معاد، پیدایش جهان، هدفمندی نظام طبیعت و جسم و روح انسان و ...تاثیرگذار باشد .این دسته سؤال های بنیادی که حتی برای برخی جزء بدیهی ترین سؤال ها ست، می تواند در بلند مدت فراگیران را در مسیری قرار دهد تا آن ها با جستجوی اطلاعات و نشانه ها، به اسرار و رموز جهان خلقت پی ببرند. پیوند برقرار کردن بین دروس دینی با دروس غیر دینی، به ویژه علوم تجربی، ریاضی، جامعه شناسی، ادبیات و تاریخ نیازمند بازنگری در محتوای دروس دینی است .اگر فراگیران این پیوند را احساس کنند، درخوا هند یافت که در این دنیا همه امور به گونه ای در ارتباط با یکدیگر است و آنچه در ماوراء الطبیعه وجود دارد ، در دنیای مادی تاثیر گذار خواهد بود.
این تحقیق در نظر دارد به تحلیل محتوای کتاب هدیه های آسمان پایه چهارم ابتدایی بر اساس میزان فعال و غیرفعال بودن محتوا بر اساس روش ویلیام رومی از طریق نمونه گیری تصادفی بپردازد .به عبارتی، این تحقیق بر آن است تا میزان فعال و غیرفعال بودن کتاب فوق و نیز میزان درگیری دانش آموزان را نسبت به متن، پرسش ها و تصاویر بررسی کند تا تدوین کنندگان کتاب ها ی هدیه های آسمان با بهره گیری از یا فته ها و نتایج این تحقیق، کتاب ها را مورد تجدید نظر قرار داده، زمینه لازم را برای فعا لتر شدن متن، پرسش و تصاویر کتاب ها ی هدیه های آسمان فراهم کنند.
3-1 پیشینه تحقیق :
برای آشنایی با تحقیقاتی که تاکنون در ایران در باره کتاب ها ی هدیه های آسمان صورت گرفته ، به پاره ای از آنها اشاره می شود :
اولین پژوهش در خصوص تحلیل محتوای کتا ب های تعلیمات دینی دوره ابتدایی ایران بر اساس تکنیک ویلیام رومی در سال 1369 صورت گرفت .این پژوهش به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تربیت معلم تهران به وسیله موسی پور - - 1369 انجام شد.
هدف اصلی این پژوهش، بررسی شیوه ارائه مطالب و محتوای کتاب های درسی فرهنگ اسلامی از نظر میزان تحریک دانش آموزان به فعالیت، تفکر و پرسش است . نتایج پژوهش : - 1 شاخص درگیری دانش آموزان با متن در هر یک از کتا ب های تعلیمات دینی دوره ابتدایی پایین تر از حد مطلوب یعنی 0/4 بوده است ؛ - 2 شاخص درگیری دانش آموزان با پرسش در هر یک از کتاب ها ی تعلیمات دینی دوره ابتدایی پایین تر از حد مطلوب یعنی 0/4 بوده است . در این پژوهش شاخص درگیری با تصاویر حذف شده است.
از جمله پژوهش های دیگر بر اساس روش ویلیام رومی، پژوهشی است که به وسیله ایمانی و مظفر - 1383 - انجام گرفته است. در این پژوهش محققان به تحلیل محتوای کتاب های هدیه های آسمان وکتاب کار پایه دوم دبستان سال 1381 در مقایسه با تعلیمات دینی چاپ 1380 پرداخته اند .نتایج این تحقیق گویای این مطلب است که ضریب درگیری دانش آموزان با متن و تصاویر در کتاب تعلیمات دینی و کتاب هدیه های آسمان پایین است و به درگیری دانش آموزان با متن و تصاویر منجر نمی شود اما ضریب درگیری1/1 درپرسش ها بیانگر این امر است که کتاب هدیه های آسمان موجب درگیری بیشتر دانش آموزان شده است ، در صورتی که کتاب تعلیمات دینی قبلی در این زمینه ضعیف عمل کرده است . نتیجه این که کتاب های جدید هدیه های آسمان در پایه دوم ابتدایی سبب درگیری دانش آموزان با محتوا شده است.
4-1 روش تحقیق
حوزه مطالعه در این تحقیق شامل کتاب هدیه های آسمان چهارم ابتدایی است . واحد مطالعه، درس ها ی مندرج در کتاب ها ی مذکور است. واحد تجزیه و تحلیل، جمله، پرسش و تصویر است. بدین ترتیب که بخشی از جملات، پرسش ها و تصاویر مندرج در درس های کتاب هدیه های آسما ن از نظر شاخص های مربوط به دو مقوله فعال و غیر فعال بودن تجزیه و تحلیل شده است. روش گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات ،روش تحیل محتوا است. در روش تحلیل محتوا، سعی می شود اطلاعات کیفی به داده های کمی تبدیل و سپس تجزیه و تحلیل گردد . روش ها ی گوناگونی برای تحلیل محتوای کتاب ها ی درسی با توجه به نوع و هدف تحلیل وجود دارد که در این پژوهش از فرمول ویلیام رومی بر ای میزان پژوهشی بودن متن کتاب های درسی استفاده می شود.
در پژوهش حاضر، کل محتوا بر اساس دو مقوله فعال و غیرفعال تحلیل می شود . ملاک تشخیص مقوله های فعال و غیرفعال، تقسیم بندی ویلیام رومی است. - ویلیام رومی، - 1968 از تقسیم مقوله های فعال بر غیرفعال ضریب درگیری به دست می آید .در صورتی که ضریب درگیری مابین 0/4 تا 1/5 باشد، محتوای کتاب فعا ل، و در صورتی که ضریب درگیری کمتر از 0/4 باشد، کتاب غیرفعال است .در این صور ت، هرکتاب درسی باید حداقل 30 درصد و حداکثر 70 درصد به ارائه مطالب بپرداز د، اما اگر فراسوی این محدوده اطلاعات ارائه شود، محتوای کتاب غیرفعال است.
1 سوال های تحقیق:
سؤال اول :آیا متن کتاب هدیه های آسمان پایه ی چهارم ابتدایی، به شیوه ی فعال بر اساس روش ویلیام رومی ارائه شده است؟
سؤال دوم :آیا پرسش های کتاب هدیه های آسمان پایه ی چهارم ابتدایی، به شیوه ی فعال براساس روش ویلیام رومی ارائه شده است؟
سؤال سوم :آیا تصاویر کتاب هدیه های آسمان پایه چهارم ابتدایی، به شیوه فعال براساس روش ویلیام رومی ارائه شده است؟
6-1 روش تجزیه و تحلیل داده ها :
تحلیل محتوای کتاب های درسی در سه بخش متن، تصویرها، و پرسش ها انجام گرفته است.
- 1 تجزیه و تحلیل متن : واحد مطالعه درس ها ی کتاب است. برا ی تحلیل متن، جملات درس های انتخابی بررسی می شوند. در تحلیل مقوله ها و محاسبه شاخص درگیری دانش آموزان با متن، مقوله های غیرفعال شامل a, b, c, d و مقوله های فعال شامل e, f, g, h, i, j هستند .از تقسیم مقوله های فعال بر مقوله های غیرفعال ضریب فعال کردن دانش آموز نسبت به محتوای کتاب درسی به دست می آید.
1-6-1 مقوله های غیر فعال در متن :
- a بیان حقیقت: بیان حقیقت عبارتست از بیان ساده مفروضات و یا مشاهداتی که به وسیله فرد دیگری غیر از دانش آموز انجام پذیرفته است.
