بخشی از مقاله
-1 مقدمه :
محیط زیست مجموعه ای از انواع حیات در کره زمین است که در شبکه ای پیچیده و کاملاً وابسته به هم گرد آمده اند . حفظ این مجموعه برای بقای زندگی در آن بسیار مهم است. شناخت آلاینده های محیط زیست و پیدا کردن راه کار مناسب برای مبارزه با آنها و فرهنگ سازی برای حفظ محیط زیست،امری ضروری مینماید. کارشناسان حفظ محیط زیست،مهمترین عامل تخریب و آلودگی کره زمین را انسان می دانند.با آنکه انسان مدعی پیشرفت و توسعه فرهنگ است،ولی محیطی را که خود در آن زندگی میکند ،آلوده می سازد.
بسیاری از انسانها پس ازآگاهی یافتن ازارزش منابع طبیعی و محیط زیست ،به صورت شایسته ای از تخریب آن جلوگیری میکنند .اهمیت و ضرورت آموزش را نمی توان از نظر دور داشت .به همین منظور باید با تدوین مطالب جذاب در مورد مسائل زیست محیطی ،فرهنگ حفظ محیط زیست را گسترش داد .
با توجه به این که حفاظت از محیط زیست جزء اهداف توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران می باشد، حفاظت از محیط زیست و استفاده بهینه از منابع طبیعی کشور و گنجاندن عناوین مربوط به حفاظت از محیط زیست در کتابهای درسی می تواند از یک طرف باعث پرورش حس مشارکت و احساسِ مسئولیت در دانش آموزان شود و از طرف دیگر استفاده از نیروی هماهنگ دانش آموزان در جهت حفظ و بازسازی محیط زیستی سالم و پاکیزه را فراهم می کند.
بنابراین آموزش و پرورش یکی ازمهمترین نهادهایی است که می تواند پایه گذار و مربی یک جامعه مدنی و احترام به محیط زیست باشد. آموزش حفاظت از محیط زیست و گنجاندن این امر مهم در محتوای کتابهای درسی دانش آموزان بر این اصل قرار دارد که ابتدا هر دانش آموز بداند که طریق بشر در آینده چه و چگونه باید باشد.
عنصر محتوای برنامه های درسی، به عنوان هسته مرکزی برنامه های تعلیم و تربیت همواره مورد توجه فلاسفه، علماء و مربیان تعلیم و تربیت و نظریه پردازان آموزش بوده است. این توجه ناشی از آن است که هر اندازه که اهداف تعلیم و تربیت عالی بوده و دقیق هم مشخص شده باشند، بدون داشتن محتوایی خوب و مناسب امکان وجود تحقق این اهداف وجود نخواهد داشت
چکیده:
پژوهش حاضر به بررسی جایگاه محیط زیست و حفاظت از آن در محتوای کتابهای درسی علوم دوره ابتدائی پرداخته است. پژوهش از نوع کاربردی و روش تحقیق تحلیل محتوا می باشد. جامعه و نمونه آماری شامل کتابهای علوم دوره ابتدائی در سال تحصیلی 92 - 93 است.ابزار گرد آوری اطلاعات،استفاده از جدول تحلیل محتوا است.
روش تجزیه و تحلیل بر اساس داده ها و اطلاعات به دست آمده از روش توصیفی - جدول فراوانی، درصد و میانگین - است؛که این اطلاعات بر اساس اهداف پیش بینی شده و سئوالات مطرح شده در این تحقیق ،مورد تجزیه و تحلیل و تفسیر قرار گرفته اند.
در ابتدا با بررسی و مطالعه ادبیات حفاظت از محیط زیست و بررسی کتابها، 13 مفهوم جهت گنجاندن در جدول تحلیل محتوا انتخاب گردیده است و بعد از تجزیه و تحلیل با استفاده از جداول مربوطه، ،مشخص شد که 289 مفهوم از کل محتوای کتابهای علوم تجربی در ارتباط با مفاهیم محیط زیست بوده اند؛ که از کل مفاهیم مرتبط ، 39 درصد آن در بعد متن، 33 درصد در بعد پرسش و 28 درصد در بعد تصویر ارائه شده است .و مفاهیم مرتبط با حفاظت از محیط زیست در کتابهای علوم تجربی شش پایه از ارتباط افقی و عمودی ضعیفی برخوردار می باشد.
هادی پور و شکوری - 1383 - طی پژوهشی به این نتیجه رسیدند که آموزش محیط زیستی ضروری است. زیرا جامعه آماری ،بی اطلاعی و نا آگاهی مردم را عامل ایجاد و پیشرفت معضلات محیط زیستی می داند.
در سال 1387 صالحی عمران و آقامحمدی طی پژوهشی به این نتیجه رسیدند که بیش از 69 درصد از معلمان آموزش دوره ی ابتدایی نگرش کاملا موافق یا موافق نسبت به رفتارهای مناسب زیست محیطی دارند.
رفیعی و امیر نژاد - 1388 - در طی پژوهشی به این نتیجه رسیدند که میان دوگروه تفکیک شده ،تفاوت معنی داری در تمایل به حفاظت از محیط زیست دریای خزر وجود داشته است.به این معنی که آموزش در گروه دوم اثر معنی داری بر تمایل جهت حفاظت از این اکوسیستم داده شده است.
در سال 1389 قضاوی ، عابدی ، لیاقتدار و اسماعیلی در طی پژوهشی به این نتیجه رسیدند که با استفاده از ابزار چک لیست مشخص شد که کتاب های تعلیمات اجتماعی دوره ی ابتدایی در کل به معضلات زیست محیطی توجه کمی کرده اند به نحوی که بیشترین توجه را کتاب تعلیمات اجتماعی پایه ی چهارم و کمترین توجه را کتاب تعلیمات اجتماعی پایه ی پنجم نسبت به معضلات زیست محیطی دانسته است. و بیشترین توجه به معضلات زیست محیطی آب و کمترین توجه به معضلات زیست محیطی صوت بوده است.
صالحی - 2005 - ، در طی پژوهشی به این نتیجه رسیدند که افراد مورد بررسی از دانش زیست محیطی پایینی برخوردار بودند،در حالی که رفتارهای زیست محیطی نسبتا بالایی از خود نشان دادند.وی معتقد است ،ضعف آموزش زیست محیطی و فقدان آموزش زیست محیطی مناسب ،نه تنها مشکل آموزش رسمی است بلکه در آموزش غیر رسمی هم به چشم می خورد .به عبارت دیگر ،هیچ کس از دوره ی دبستان تا دبیرستان ،آموزش زیست محیطی مناسبی نمی بیند.
در سال 1391 بیات ، احمدی و پارسا در طی پژوهشی به این نتیجه رسیدند که کل مفاهیم مرتبط با اخلاق زیست محیطی در کتاب های علوم دوره ابتدایی تعلق دارد و کمترین توجه در کتاب های هدیه های آسمانی دوره ابتدایی صورت گرفته است.
واینر - 2001 - به بررسی - - رابطه زیست محیطی و میزان احساس مسوولیت - - پرداخت و پس از پژوهش های گسترده به این نتیجه رسید که معضلات زیست محیطی ،ناشی از رفتار نامطلوب محیطی است که بر اثر ضعف احساس مسوولیت در دوران کودکی پدید می آید.
- میرلوحی،1369،ص. - 72کتب درسی نقش مهمی در تأمین اهداف آموزشی هر کشوری ایفا می کند.همچنین در برنامه ریزی نیز از اهمیت ویژه ای بر خوردار هستند ،به طوریکه بیشتر فعالیتهای آموزشی در چارچوب آن امکان پذیر است
محتوای برنامه درسی به لحاظ نقشی که در تحقق اهداف برنامه ، بازی می کنند از اهمیت خاصی برخوردار است .کتاب درسی در کشور ما در واقع سمبل محتوای کتبی برنامه درسی می باشد،از اینرو توجه جدی به کتاب درسی و بهبود واصلاح ضروری به نظر می رسد
در دوره ای به سر می بریم که آن را دوران بحران زیست محیطی نام نهاده اند، چرا که گستره دست اندازی انسان بر عرصه های محیط زیست در نتیجه رشد روز افزون جمعیت و نیاز به توسعه در کلیه سطوح اقتصادی و اجتماعی روز به روز ابعاد وسیع تری به خود گرفته و دراثربهره برداری غیر اصولی و بی رویه از منابع طبیعی ، خطرات جدی تداوم حیاط این منابع را مورد تهدید قرار داده است وخسارت جبران ناپذیری برپیکره محیط زیست وارد نموده است
بنابراین آنچه مسئله پژوهش حاضر را تشکیل می دهد این است که در کتب علوم دوره ابتدایی به چه میزان به مفاهیم منتخب و مرتبط با حفاظت از محیط زیست مانند آلودگی محیط زیست: آلودگی آب و هوا، انواع آلوده کننده ها، عوامل بیماری زا، آلودگی خاک و غیره توجه شده است؟. چه اندازه آموزشهای لازم برای حفظ محیط زیست داده شده است ؟
به مفاهیم عنوان شده، چه اندازه ارزش داده شده است؟ دانش آموزان بیشتر از طریق محتوای کتاب های درسی عقاید گوناگون، روش های علمی برای حل مسائل مختلف را یاد میگیرند و خود را برای زندگی در جامعه آماده می کنند. یک کتاب درسی زمانی به تحقق اهداف تعلیم و تربیت کمک می کند که با طرح پرسش ها و تکالیف و اصول و مواردی که در تهیه آنها به کار رفته ،مشخص شود که آیا زمینه و شرایط لازم در جهت یادگیری اصول وقوانین ارزشها و تکالیف را فراهم میکند؟
با توجه به موضوع پژوهش، تحقیقات انجام گرفته در دو زمینه محیط زیست و حفاظت از آن مورد بررسی قرار گرفت که در ادامه به تعدادی از آن ها اشاره می شود؟
از سوی دیگر،کاواس وهمکارانش - 2009 - در پژوهش خود نشان دادند که دانش آموزان به یادگیری در مورد محیط زیست و به یافتن راه حل هایی برای مسائل زیست محیطی علاقمند هستند.آنها خود را مقابل مسائل محیط زیست تاثیرگذار می دانند و نقش خود را در کمک به محیط زیست مهم تلقی می کنند.
این پژوهشگران نتیجه می گیرند که این امر فرصت مناسبی برای ابتدا مولفه ها و مفاهیم تعیین شده در کتب و مبانی نظری برای ضریب روایی مورد نظر ،به صورت یک پرسشنامه در اختیار 10 نفر از کارشناسان رشته محیط زیست قرار گرفت و میزان توافق برای کل پرسشنامه متخصصان %85محاسبه شد. که نشان میداد چک لیست تهیه شده برای محیط زیست و حفاظت از آن از روایی مناسبی برخوردار می باشد.همچنین جهت پایایی چک لیست مورد نظر به روش باز آزمایی بعد از گذشت دو هفته از تحلیل محتوای اول ،مجددا محتوای کتاب علوم تجربی ابتدایی توسط یک کارشناس دیگر رمز گذاری شد و ضریب همبستگی میان دو نوبت اجرا %93بدست آمد که نشان می داد از پایایی بالایی برخوردار است.
برای تجزیه و تحلیل داده های حاصل از فرم تحلیل محتوا، از آمار توصیفی - جداول فراوانی، درصد و میانگین - استفاده شد.
-3 یافته های پژوهش
پالمر و همکارانش - 2002 - در پژوهشی با عنوان - - آگاهی های موضوعی و اجتماعی در آموزش محیط زیست - - نشان دادند که برنامه های مربوط به آموزش زیست محیطی در بخش خدمات آموزشی رسمی،نقش اساسی را ایفا می نماید.
افزایش آگاهی ها و گنجاندن روش های حفظ محیط زیست در کتاب های درسی فراهم می آورد.
-2 روش پژوهش:
در این تحقیق از روش تحلیل مقوله ای استفاده شده است . و برای جمع آوری اطلاعات از جدول تحلیل محتوا استفاده می شود که براساس آن محتوای کتابهای درسی در سه بخش - متن ، تصویر و پرسش - آخر فصل در نظر گرفته می شود . دراین پژوهش مقیاس تحلیل محتوا درمتن یک جمله کامل در نظر گرفته شده است . و مقیاس تحلیل تصاویر یک تصویر یا یک عکس یا نمودار مد نظر است و مقیاس تحلیل برای پرسشها، پرسشهای آخر درس می باشند.
ضریب روایی و پایایی
در این قسمت جداول مربوط به فراوانی کتب علوم ابتدایی سال تحصیلی 92-93 نشان داده می شود.
