بخشی از مقاله
مقدمه
حقوقی که به همه آحاد جامعه، زن یا مرد، دختر یا پسر، کوچک یا بزرگ تعلق دارد، حقوق بشر×1تلقی می شود. حقوق بشر در عصر جدید، تجسم معیارهای بنیادینی است که بدون آن حقوق، مردم نمی توانند شأن انسانی خود را محقق سازند
همچنین با در نظر گرفتن اسناد بین المللی بشری و متون معتبر حقوق بشری، می توانیم این حقوق را بدین صورت تعریف کنیم: »حقوق بشر مجموعه ای از قواعد و مقررات حقوقی بین المللی است که در همه زمانها و مکانها از مقام، منزلت و کرامت انسانی تمام افراد و یا گروههاصرفاً به دلیل اینکه انسانند، درمقابل همه دولتها حمایت می کند. توجه به جایگاه انسان و منزلت او از عمده ترین مؤلفه ها و اصول حقوق بشر است
با توجه به اهمیت حقوق بشر از منظر اسلام و نقش حساس آموزش و پرورش در تربیت شهروندان آگاه به حقوق خود و دیگران و تربیت شهروندان مسئولیت پذیر، لزوم تحول و بازنگری در برنامه درسی دوره های مختلف تحصیلی احساس می شود. از طرفی پر رنگ نمودن مفاهیم مرتبط با حقوق بشر جهت ارتقاء و رشد این حوزه بایستی یکی از دغدغه های مسئولین و برنامه ریزان به شمار رود. در مجموع در کشور ما تلاش های پژوهشی و علمی در حوزه حقوق بشر باید متناسب با سایر کشورها دو چندان شده و برنامه های درسی نیز یک عرصه پژوهشی بسیار پویایی است که همت متخصصان برنامه ریزی درسی کشور را می طلبد.
کتاب درسی قدیمی ترین و مهم ترین رسانه ارتباط جمعی و پردازش معلومات و انتقال به ذهن دانش آموزان شناخته شده است. به دلیل این موقعیت ممتاز و به دلیل در برداشتن محتوای برنامه درسی در شکل دادن یادگیری در فرایند آموزش به ویژه در سیستم های مدیریت آموزشی متمرکز بیش از پیش مورد توجه دست اندرکاران امور تربیتی قرار گرفته است
حقوق بشر متشکل از عناصری از جمله حق آزادی بیان، حق آزادی عقیده، حق آزادی انتخاب، حق برخورداری از فرصتهای برابر برای رشد و تربیت - نبود تبعیض - ، حق زندگی و حیات، حق دسترسی به دادرسی عادلانه، حق برخورداری از حمایت قانون، حق حاکمیت مردم در تعیین سرنوشت، حق برخورداری از حقوق شهروندی، حق تأمین اجتماعی، حق برخورداری از فرصتهای مشارکت، حق داشتن کار و حرفه، حق برخورداری از محیط زیست سالم است که نظام های آموزشی در جوامع مختلف جهان بسته به ایدئولوژی های حاکم بر آنها قصد دارند به طرق مختلف این مفاهیم را در سطوح مختلف یادگیری در فراگیران شکل دهند
محتوای کتب مطالعات اجتماعی در دوره های آموزشی متشکل از مفاهیم مذکور و مصادیق آن در قالب کلمه، جمله، پاراگراف، متن، صفحه، تصویر و... است. در پژوهش حاضر، محقق در صدد مطالعه"میزان توجه کتب مطالعات اجتماعی به مفهوم حقوق بشر " است و چون هر محتوایی بر اساس اهداف، روش ها و سیاستهای خاصی تدوین شده است لذا برای شناخت هر محتوا بایستی به عنوان نمونه بدانیم که محتوای حاضر برای چه گروه مخاطب و با چه ویژگی ها و تامین چه نیازهایی طراحی و تدوین شده و آیا محتوای حاضر می تواند به تأمین همان نیازها و تحقق اهداف فوق برسد
روش شناسی
پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه گردآوری اطلاعات در قالب تحلیل محتوا انجام پذیرفته جهت اجرای این تحقیق با توجه به ماهیت موضوع تحقیق و هدف های آن از روش تحلیل محتوا استفاده شده است که بر روی مفاهیم خاص مورد نظر در کتاب های درسی مطالعات اجتماعی صورت می گیرد. جامعه آماری مطالعه حاضر را محتوای کلیه کتب مطالعات اجتماعی پایه های چهارم، پنجم و ششم ابتدایی در بر می گیرد.
شیوه نمونه گیری در این مطالعه، روش سرشماری است، چرا که محتوای کلیه کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی، نمونه آماری مطالعه حاضر بوده و واحد تحلیل، متن کتب مطالعات اجتماعی پایه های چهارم وپنجم وششم ابتدایی می باشد. در این تحقیق جهت گردآوری اطلاعات در زمینه مبانی نظری و ادبیات تحقیق موضوع، از منابع کتابخانهای، مقالات، کتابهای مورد نیاز و نیز از شبکه جهانی اطلاعات5 استفاده شده است.
همچنین سیاهه ای بر اساس مطالعات نظری پژوهش، به منظور میزان توجه کتب درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی به مفاهیم حقوق بشر تنظیم شده است. برای بررسی روایی محتوایی و صوری، سیاهه ها در اختیار 12 تن از استادان علوم تربیتی قرارهد گرفت و پس از اخذ نظرات آن ها تجدید نظرهایی به عمل آمد و فهرست نهایی آن تنظیم گردید.ضرایب قابلیت اعتماد تحقیق، با استفاده از ضریب توافق - - C برابر با = 0/93 C محاسبه گردید. به منظور تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده از متن موجود در کتاب های مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی از روش های آماری توصیفی استفاده شده است.
یافته های پژوهش
یافته های حاصل از بررسی مفاهیم حقوق بشر در کتابهای اجتماعی دوره ابتدایی نشان می دهد که، بالاترین درصد - - 29/81 مربوط به مولفه حقوق مدنی - سیاسی، سپس مولفه حقوق اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی - 22/86 - و پایین ترین درصد - - 13/54 مربوط به مولفه حقوق جمعی و گروهی است. همچنین در کتاب مطالعات اجتماعی چهارم دبستان بیشرین میزان توجه به مؤلفه های حقوق بشر مربوط به مؤلفه حقوق مدنی - سیاسی - 7/59 درصد - می باشد و بعد از آن مؤلفه های حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی - 4/58 درصد - و حقوق جمعی- گروهی - - 4/24 به ترتیب در رتبه های دوم و سوم میزان توجه قرار دارند.
همچنین در کتاب مطالعات اجتماعی پنجم دبستان بیشترین میزان توجه به مؤلفه های حقوق بشر مربوط به مؤلفه حقوق مدنی-سیاسی - 9,93 درصد - می باشد و بعد از آن مؤلفه های حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی - 5,08 درصد - و حقوق جمعی-گروهی - 2,58درصد - به ترتیب در رتبه های دوم و سوم میزان توجه قرار دارند.
در کتاب مطالعات اجتماعی ششم دبستان بیش ترین میزان توجه به مؤلفه های حقوق بشر مربوط به مؤلفه های حقوق اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی - 10,61درصد - می باشد و بعد از آن مؤلفه های حقوق مدنی-سیاسی 8,23 - درصد - و حقوق جمعی-گروهی - 4,69درصد - به ترتیب در رتبه های دوم و سوم میزان توجه قرار دارند.
بحث و نتیجه گیری
بررسی وضعیت موجود کتابهای درسی از این جهت مهم است که تصویر دقیقی از کم و کیف توجه به این مضامین به دست می دهد و در حکم بررسی وضعیت موجود، بینش های لازم را برای برنامه ریزان و دست اندرکاران طراحی برنامه های درسی جهت تدوین برنامه های درسی و پوشش دادن حیطه ها و برنامه های درسی مغفول فراهم می آورد.
لازم به ذکر است که مفاهیم استخراج شده از محتوا کتب مطالعات اجتماعی دقیقا همان مولفه های مستخرج از منشور حقوق سازمان ملل، اعلامیه صلح جهانی و متون و منابع نظری موجود در این زمینه می باشد و اما در خصوص انطباق یافته های این تحقیق با تحقیقات مشابه، باید متذکر شد که گندمی حسنارودی - - 1386 تحت عنوان »تحلیل محتوای کتاب های تعلیمات اجتماعی دوره راهنمایی از لحاظ مفاهیم حقوق بشر"که هدف آن شناسایی میزان توجه به مفاهیم حقوق بشر در کتب علوم اجتماعی دوره راهنمایی و شناسایی نظر معلمان علوم اجتماعی نسبت به مفاهیم حقوق بشر در کتب علوم اجتماعی بوده و به نتایج زیر رسیده در کتاب های تعلیمات اجتماعی اول راهنمایی 15 درصد به حقوق مدنی- سیاسی و 9 درصد به حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اشاره شده است و به حقوق جمعی یا گروهی اشاره ای نشده است.
همچنین تحقیق، شکاری و حاجی رشیدی - - 1388 تحت عنوان" بررسی میزان توجه به مؤلفه های حقوق بشر در برنامه درسی دوره متوسطه ایران " که به این نتیجه رسیده اند که دانش آموزان، معلمان و کارشناسان برنامه ریزی درسی با آموزش مفاهیم مطروحه حقوق بشر در حیطه های دانش، توانش و نگرش موافقند، با یافته های این تحقیق همسو بوده، اما میزان توجه به مفاهیم و مؤلفه های حقوق بشر در حیطه طراحی برنامه درسی بسیار ونسبتاً کم ارزیابی شده است. بنابراین بررسی وضعیت موجود کتابهای درسی از این جهت مهم است که تصویر دقیقی از کم و کیف توجه به این مضامین به دست می دهد و در حکم بررسی وضعیت موجود، بینش های لازم را برای برنامه ریزان و دست اندرکاران طراحی برنامه های درسی جهت تدوین برنامه های درسی و پوشش دادن حیطه ها و برنامه های درسی مغفول فراهم می آورد.
