بخشی از مقاله
چکیده
رابطه ی صلح و محیط زیست، رابطهای مستقیم است که هریک بر وجود دیگری تاثیر میگذارد. یکی از عوامل ایجاد مشکلات زیست محیطی، ناآگاهی است که یکی از راههای ایجاد آن، آموزش درست و کاربردی است. ازآنجاییکه یکی از پرکاربردترین ابزارهای آموزشی در کشور، کتابهای درسی است. بنابراین، این پژوهش با هدف بررسی میزان توجه به آسیبهای زیست محیطی در محتوای کتابهای درسی مطالعات اجتماعی و علوم تجربی دوره ابتدایی ایران در سال تحصیلی 1397-1398 انجام شده است.
روش تحقیق از نوع تحلیل محتوای کمی کیفی و جامعه پژوهش شامل کل محتوای 4جلد کتاب مطالعات دوره ابتدائی و 6 جلد کتاب علوم تجربی دوره ابتدائی که بیش از 1100 صفحه است. این بررسی در قالب 5 سوال پژوهشی و با استفاده از ابزار چک لیست تحلیل محتوا انجام گرفت. روایی آن توسط صاحب نظران تائید شد و پایایی آن %91 به دست آمد. یافتههای پژوهش نشان داد که در کتابهای علوم تجربی با فراوانی 634 نسبت به کتاب مطالعات اجتماعی با فراوانی 335 به آسیبهای زیست محیطی و صلح بیشتر توجه شدهاست.
به صورتی که بیشترین توجه را کتاب علوم تجربی پنجم با %29,01 و , کتاب علوم تجربی پنجم با %29,8 و کمترین توجه را کتاب مطالعات اجتماعی پنجم با%22,1 و کتاب علوم تجربی اول با %8,6 نسبت به آسیبهای زیست محیطی داشته است. در خصوص میزان توجه کتابهای مطالعات دوره ابتدائی و علوم تجربی به انواع آسیبهای زیست محیطی - آبی، خاکی، صوتی و هوایی - ، بیشترین توجه به آسیبهای خاک با%38,2 و کمترین توجه مربوط به آسیبهای زیست محیطی صوت با%14,2 شده بود. با توجه به تغییر اقلیم کشورمان ایران و بحران جهانی آب انتظار میرود مولفان برنامه درسی بیشتر به این مهم توجه کنند.
کلمات کلیدی: تحلیل محتوا، آسیبهای زیست محیطی، مطالعات اجتماعی دوره ابتدائی
مقدمه
صلح1و امنیت، ضرورت زیستی جامعه بین المللی است که مفهوم ثابتی نداشته و مفهومش با گذشت زمان دچار تغییر و تحول شده است هدف اولیه حقوق بشر سازمان ملل متحد در بند 1 ماده 1 آن به حفظ صلح و امنیت بین المللی اختصاص یافته است؛ اما رفته رفته گستره تهدیدها علیه صلح و امنیت بین المللی افزایش یافته و اینمهمترین علت شکل گیری و هدف ملل متحد حفظ صلح و امنیت بین المللی است.
مجمع عمومی ملل متحد، قطع نامه شماره 239/11 نوامبر تحلیل محتوای کتابهای جدید التألیف مطالعات اجتماعی و علوم تجربی دوره ابتدائی ایران به لحاظ توجه به معضلات زیست محیطی با تأکید بر صلح و امنیتسازمان تحقق ارتقای شرایط عدالت اجتماعی، حق بر توسعه، دستیابی به ضرورتهای زندگی از جمله آب سالم و محیط زیست سالم را نیز بر عهده گرفت. به بیان دیگر صلح فقط منع کاربرد زور نیست و میتوان صدمه به محیط زیست را یکی از مصادیق به خطر انداختن امنیت جهانی در نظر گرفت.
با عنایت به اینکه نمی توان برای محیط زیست حد و مرزی قائل شد و همه بشریت سوار بر یک کشتی واحد به نام کره زمین می باشند، هرگونه صدمه و آسیب به این کشتی سبب نابودی کل جامعه بشریت می گردد عناصر و مؤلفههای محیط زیست به هم پیوسته هستند و آسیب رساندن به یکی موجب صدمه به دیگر اجزا میشود نمونههای بسیاری از این موضوع را میتوان ذکر کرد، به طور مثال: پیدا شدن آثاری از مواد رادیو اکتیو نیروگاه چرنوبیل3در سواحل آمریکا پس از گذشت بیش از 40 سال از حادثه انفجار راکتور هسته ای چرنوبیل در اوکراین که موجب آسیب دیدگی عده کثیری از مردم گردید. پدیدهی گرمای جهانی و تخریب لایه اوزون که بروز سرطان را در پی دارد.
همچنین مشخص شده است که تخریب جنگل های آمازون واقع در برزیل از عمدهترین دلایل وقوع پدیده گرمای جهانی است که گرم شدن کره زمین و آبهای و آب شدن کوه های یخی قطبی و غیره را در پی دارد بنابراین امروزه مسائل زیست محیطی4تبدیل به یکی از مهمترین دغدغههای بشری گردیده است. علت اصلی ایجاد این ائلمس نیز توجّه بشر به رفاه مادّ ی و پیشرفت اقتصادی خود میباشد.متأسفانه انسان در دوران سلطهاش بر این کره خاکی به استفاده بیرویه و بدون برنامهریزی از منابع طبیعی، ایجاد آلودگیهای خطرناک در خاک، آب وهوا و از بین بردن توان زیستی آن، پرداخته است.به طور کلی چنین به نظر میرسد که طبیعت زیبا و اعجاب انگیز ما در حال نابودی است.
اگرچه برخی از این مشکلات منشا طبیعی دارند، لیکن بسیاری از آنها، ناشی از آگاهی نداشتن از رابطه انسان و محیط و روش نادرست بهرهبرداری از منابع محیطی است. بدین ترتیب امروزه توجه به محیط زیست بسیار افزایش یافته و برای مراقبت از آن حقوق محیط زیست6نقش مهمی ایفا میکند. هدف حقوق محیط زیست حفاظت از منابع طبیعی، - جاندار و بی جان آن - و جلوگیری از هرگونه رفتاری که موجب آسیب رساندن به این عناصر میشود که در قالب دو گروه حقوق آلودگیهای عناصر بیجان و حقوق آلودگی در رابطه با عناصر جاندار بررسی میشود.
یکی از بهترین راههای شناساندناهمیّت و حقوق محیطزیست و همچنین را ههای حفظ و بازسازی آن، بازتاب مسائل محیطزیستی در متون درسی مدارس است واردکردن مفاهیم و مؤلفههای آموزش محیطزیست مرتبط در محتوای برنامه درسی مقاطع مختلف تحصیلی باعث میشود که دانشآموزان از همان ابتدا و در همان زمان تکوین شخصیت، حفاظت از محیطزیست را نه فقط به عنوان یک درس، بلکه به عنوان یک وظیفه و مسئولیت انسانی تلقی کنند - همان - ازآنجایی که نقطه آغازین توجه و رشد احساس مسئولیت محیط زیستی، سنین کودکی و دوران ابتدایی است.
در این سنین کتابهای درسی بیشترین تأثیر را برای فراگیری و ایجاد رفتار محیطی در کودکان خواهند داشت زیرا کودک از طریق معیارهای ذهنی، آموزش رسمی و محتوای کتب درسی به صورت منظم نسبت به محیط اجتماعی، محیط زیست و آسیبهای زیست محیطی شناخت پیدا میکند و چون که نظام آموزشی در کشورمان متمرکز است، پس یکی از مؤلفههای مهم در آموزش محیط زیست، برنامه درسی رسمی و به تبع آن کتاب و اسناد برنامه درسی است.
همایش ملی آموزش سبز، حفظ محیط زیست و ارتقای سرمایههای اجتماعی در برنامه درسی ملّی به این موضوع اشاره شده که مطالعات اجتماعی موجب درک موقعیت و ابعاد آن در بعد زمان، مکان، عوامل طبیعی - محیط طبیعی، محیط زیست - ، عوامل اجتماعی - ساختارها، هنجارها و قراردادها - و تعامل با آنها است - برنامه درس ملی - . که به موجب آن یک دانش آموز به عنوان یک عضو مسئول جامعه اسلامی تربیت خواهد شد.
مهمترین ضرورت بررسی و تحلیل محتوای کتابهای مطالعات اجتماعی توجه به این نکته مهم است که موضوع معضلات زیست محیطی در مجوعه رفتارهای اجتماعی مطلوب که هدف غایی این کتاب است، بررسی میشوند در این راستا مطالعات داخلی و خارجی در رابطه با تأثیر آموزش رسمی و غیر رسمی انجام شده است که میتوان به نظریههای یونپ و میلر 7اشاره کرد. یونپ پس از مطالعاتی وسیع در زمینه آسیبهای زیست محیطی، از آنها به عنوان خطرات جدی یاد می کند و آنها را در بخش فرعی به شرح زیر بیان میدارد.
نابود شدن لایه اوزون، اثر گلخانهای، افزایش آلودگیها، بیابان زایی، افزایش جمعیت با احتمال دو برابر شدن در سال2040، افزایش آلودگیها، کاهش منابع طبیعی، افزایش سطح آب دریاها، افزایش ناراحتیهای روانی و جرایم، وابستگی بیش از اندازه به ماشین، شیوع بیماریهای ناشناخته، خطر دستکاری ژنتیکی، اسیدی شدن آب شیرین و خاک حاصلخیز،شورشدن خاک حاصلخیز،خورا کوری آبها،افزایش پسماندها و پسابها، نابودی و مورد تهدید قرار گرفتن گونه های گیاهی و جانوری، کاهش منابع آب شیرین و هدررفتگی آن، صید بی رویه آبزیان، نابودی کشتزارها به سبب فرسایش خاک، نابودی منابع ژنتیکی،افزایش استفاده از سموم آفت کش و علف کش، افزایش جنگ ها، گرسنگی جهانیمیلی معتقد است که آسیبهای زیست محیطی در پی تغییرات نامطلوب در خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی هوا، آب و زمین به وجود می آید.
او آسیبهای زیست محیطی را به دسته به شرح زیر تقسیم بندی کرده است: فلزات سمی، پسماند های جامد، پسماندهای رادیواکتیو، ذرات معلق در هوا، پسماندهای نمدار صنعتی، دی اکسید کربن موجود در هوا، نشت نفت در اقیانوسها، دی اکسید گوگرد و سولفاتها در هوا، حرارت از دست رفته، کودهای شیمیایی، پسابهای آلی، مواد شیمیایی اکسیدکننده در هوا، صوت، منواکسید کربن موجود در هوا - همان - ورنر در پژوهشی که با عنوان ساختار یک جامعه جهانی برای فرهنگ صلح انجام داده است؛ معتقداست قدرت تنوع و پتانسیل ذاتی شعر و داستان ارتباطات حسی عمیق در مخاطبین به ویژه کودکان ایجاد میکند. از این رو متخصصان تعلیم و تربیت، به مربیان آموزش میدهند که با استفاده ازشعر و ارائه داستان برای کودکان مفاهیمی چون صلح، دوستی و محبت را نهادینه کنند.
تیغ بخش در پژوهشی به بررسی تحلیل محتوای برنامههای درسی تعلیمات اجتماعی برمبنای مؤلفههای پدیده جهانیشدن پرداخته است. مؤلفههایپژوهش شامل آموزش شهروندی، آموزش چند فرهنگی، آموزش صلح، آموزش محیط-زیست و آموزش سلامت بودند. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل دادهها نشان داد که به هر چهار مؤلفه آموزش جهانی یعنی آموزش شهروندی، آموزش سلامت آموزش چند فرهنگی و آموزش صلح به یک نسبت پرداخته شده بود و این در حالی بود که به مؤلفه آموزش محیطزیست در حد کم پرداختهشده بود و نیز به شاخصهای حس همبستگی، احساس مسئولیت در برابر دیگران، فرهنگ گذشت و بخشش، اهمیت صلح در زندگی انسانهاو میزان توجه به آسیبهای جنگ به ترتیب ضریب اهمیت توجه شده بود.
