بخشی از مقاله
چکیده
از میان نظریه پردازان مکتبهاي گوناگون ادبی و دانشمندان دانش بلاغت، گروهی صورت یک اثر ادبی را بر معنی آن برتري دهندمی و گروهی معنی را بر صورت. اما شعرفردوسی به مانندجهانبینی او در اوج توازن وتعادل قرارگرفتهاست. درشعراو صورت برمعنی و معنی بر صورت برتري ندارند. به بیان دیگر، فردوسی نخست محتواي حماسی شعرش را، چونان معناي اولیه، از مآخذ حماسهي خود دریافت کرده وآنرا همچونروح» یک دوران ملّی« در خود متمرکزنموده است؛ سپس با بهرهیابی از »هنرسازه« هایی هماهنگ باآن، صورت یا فرم هنري به آن بخشیده واز اینراه، قدرت انتقال احساس و اندیشهي خود به مخاطب را به کمال رساندهاست. در حقیقت، حکیم فردوسی با آفرینش یک صورت هنري از یک معنی خام حماسی، یک معنی هنري آفریده و از راه این معنی ثانویه، روح زمانه را به ژرفاي ذهن و جان مخاطب دمیدهاست.
-1درآمد
جمع »صورت« با چنینمعنی« » ژرف نیست ممکن جز زسلطانی شگرف - مثنوي، - 1393/3 براساس دیدگاه برخی از صاحبنظران، هنرحقیقی، زمانی پا به عرصهي وجود مینهد که احساس و ادراك تجربهشدهي خالق اثر، به تمامی و به درستی به مخاطبش انتقال یابد. انجام این فرایند، تنها با وجود یک معنی یا محتواي خامِ اثر،بی هرگز قابل تصور نیست بلکه نیازمند بهرهیابی هنرمند از ابزارهاي ویژهي انتقال است - تولوستوي، - 57 :1382 تا از این رهگذر، احساس و اندیشهي بیدارشدهيخود را چونان مادهاي خام و اولیه، فرم - صورت - بخشد و بدین ترتیب، معنی - محتوا - را در دامان صورت اثرش بپروراند و ببالاند و اینگونه در انتقال و سرایت احساس و ادراکش به مخاطب بهکمال توفیق دست یابد.
شعر نیز بهعنوان اثري ادبی، یکی از مهمترین آثار هنري بهشمار میآید و بر طبق تعریف بالا، شاعر کسی است که بتواند با گزینش هنرسازههایی ویژه، پویایی و زندگی را در عوامل سازندهي شعرش به وجود آورد؛ به اثرش صورت ببخشد و از این راه محتوا و معناي احساس و اندیشهي بیدار خود را به مخاطبش منتقل کند؛ اینجا و از این چشمانداز است که معنی همان صورت است و صورت همان معنی. یعنی همانگونه که صورتگرایان روسی برآنند، محتوا در دامان صورت میپرورد، میبالد و به مخاطب سرایت میکند و بدینگونه تقابل دیرینهي » صورت« و »معنی« از میان برداشته میشود و یا به بیان دیگر، دو چشم انداز متفاوت از صورت و معنی که یکی صورت را بر معنی پیشی و برتري میدهد و دیگري معنی را بر صورت، همدیگر را کامل میکنند.
از میان شاعران بزرگ ادب پارسی، حکیم فردوسی در شاهنامه، حماسه يومِمنظ ملّی– اساطیري ایرانزمین، به ظرفترین و زیرکانهترین شیوهي ممکن، این دو چشمانداز متفاوت را در تکامل یکدیگر قرار دادهاست و با انتخاب هنرسازههایی مناسب و متناسب با نوع - ژانر - شعري حماسی در حماسهي اساطیري خود، سایر عوامل و اجزاي سازندهي شعرش را نیزبه زندگی واداشته و در سطح کلان و کلّی، فرم - صورت - هنري بدان بخشیده است و بدین ترتیب از رهگذرِ صورت هنري شعرش، محتواي خام حماسی ذهن خود را به طریقی هنري و مخیل و اینبار چونان معنایی ثانویه در ذهن و جان مخاطبش میدمد و در یک کلام: صورت را با معنی دیدار و آمیزش میدهد. پیش از آنکه در بارهي این هنرسازههاي ویژه در شاهنامه و شیوهي دیدار صورت و معنی از طریق آنها، سخن بگوییم لازم است با تعاریف بنیادینی همچونادبی»ت«، »فرم - صورت - هنري« و »هنرسازه« آشنا شویم.
-2مبانی نظري
1-2ادبیت
در تعریفادبی»ت»، گفته شده است:ادبی»ت، همان عاملی است کهماد»ه«ي ادبی را تبدیل به یک»اثرادبی«میکند[...] و هنگامی آغاز میشود که» هنرسازه«ها-که هم شمارندبی و هم تقریباًمشترك در تمام آثار ادبی-از حالت آشنا و تکراري و غیر فعال خود به درآیند و به گونهاي خود را برخواننده آشکار کنند که خواننده تصور کند که این نخستین باراست که با این هنرسازهها روبهرو شدهاست« - شفیعیکدکنی، :1391 60 و. - 59 بنابراین توانمی گفت: ادبیت همان چیزي است که یک متن موجود در یک زبان را از دیگر متنهایی که ارزش ادبی ندارند، جدا میکند.
-2-2 فرم - صورت -
تعریفی که در بالا از ادبیت بیان کردیم، تعریف »فرم« یا »صورت« هنري را نیز دربردارد چرا که فرم، حاصل همکاري متقابل اجزاي یک متن یا همان هنرسازههاست تا بدینوسیله، همهي این اجزاي سازنده در پرتو اجزا یا هنرسازههاي غالب و چشمگیر، زنده و پویا گردند .
-3-2 هنرسازه
عواملی همچون وزن، قافیه، ردیف، تصویر، موسیقی کلمات، تشبیه، استعاره، کنایه، حذف بلاغی، تقدیمها وهايتأخیربلاغی، تغییر هنريِ جايِ اجزاي جمله، جانشینکردن صفت بهجاي موصوف و هر نوع وسیلهاي که برساحت زیباییشناختی متن بیفزاید، همه، مصادیق هنرسازه هستند که به اهمیت جریان برهمکنش آنها در یک متن ادبی اشاره کردیم. در واقع هنرسازهها مواد اصلی پژوهشگران ادبیات بهشمار میروند و هرگونه نوآوري در حوزهي ساخت و صورت، در گسترهي گستردهي هنرسازه قرار دارد. به بیان دیگر، هرآنچه سبب انگیزش هنرسازههادربافت کلّی متن، خواه در سطح خُرد و خواه در سطح کلان گرددگونه،وبدینبهمتن، زندگی، پویایی و تشخّص ببخشد، در حقیقت به آن متن، ادبیت - شعریت - و ارزش هنري - شعري - بخشیدهاست چراکه تنها چنین متنی است کهاز صورت - فرم - و ساختی هنري برخوردار است .
و اما قلمرو عواملی که میتوانند سبب انگیزش هنرسازهها در یک متن شوند قلمروي گسترده است که ممکن است در حوزهي کلمه ویا در حوزهي چگونگی ارتباط کلمات با یکدیگر نمایان شود. این ارتباط نیز، خود تواندمی با معماري موسیقایی زبان، تنوع در ساختارهاي نحوي و رتوریک ویا گزینش مایگانیها و وجه غالب پیوند یابد - همان،199و155و. - 115 بدیهی است که همهي هنرسازهها، در زبانها و ادبیات فرهنگهاو ملّتهاي مختلف، یکسان و مشترك نیستند؛ بدینمعنی که ممکن است برخی از هنرسازهها در یک زبان وادبیات آن زبان وجود داشته و بسیار کارآمدگیرو باشندچشم و در زبان وادبیاتی دیگر یا اصلاً وجود نداشته و یا اهمیت کمتري داشته باشند.
این تفاوت در کاربرد هنرسازههاممکن است با تفاوت در نوع - ژانر - ادبی اثر ویا حتّی گونههاي متفاوت یک نوع ادبی ویا با تفاوت در گزینش وجوه غالب و مایگاهانی نیز در ارتباط باشد. مثلاً در یک منظومهي حماسی ملّی و اساطیري، با توجه به نقش بسزاي اسطورهها، دو هنرسازهي »نماد« و »تشخیص« - و جاندارانگاري - ، هنرسازههایی چشم گیر و برجستهاند. در مقابل، در یک منظومهي حماسی مصنوع یا ادبی، با توجه به گسترهي گستردهتر اختیارات و ابتکارات شاعر در آفرینش داستان - داستانها - ، تنوع بیشتري در بهکارگیري هنرسازهها دیده شودمی . اما صرفنظراز گونههاي متفاوت حماسه، هنرسازههایی مانند»اغراق« و »تضادنیز« وجود دارند که در پیوند با ماهیت و ذات حماسه، در همهي انواع آن از کاربردي چشمگیر و بسزا برخودارند.
