بخشی از مقاله
مقدمه
تغذیه یکی از عوامل حیاتی دوران بارداری میباشـد کـه از یک سو بر سلامت مادر و از سوی دیگر بر نتیجه بـارداری و سلامت جنین مؤثر است .(1) بارداری و شیردهی، حـالتی آنابولیک هستند که با هماهنگی هورمونها، مواد مغذی در بافتهـای ویـژهای از مـادر نظیـر جفـت و غـدد شیرسـاز، جایگزین میشود، تا به مصرف تکامل جنین و نوزاد برسـد .(2) بنابراین توانایی مادر در تأمین مواد مغذی و اکسـیژن
* نویسنده مسئول: سعید بشیریان؛ همدان، بلوار شهید فهمیده، دانشگاه علوم پزشکی همدان، دانشکده بهداشت، گروه بهداشت عمومی.
تلفن: 081 -38380090، پست الکترونیک: s_bashirian@yahoo.com
کافی برای جنین یک عامـل اساسـی در سـلامت و بقـای جنین میباشد .(1) سالانه 30 میلیون نوزاد کم وزن 23/8) درصد کل تولدها) در جهان متولد میشـوند کـه اغلـب بـا مشکلات بهداشتی کوتاهمدّت و بلندمدّت شدیدی مواجه میشوند .(3) وزن کم موقع تولد عاملی مهم در مرگ ومیر، بیماری و ناتوانی در نوزادی و کودکی است و همچنین اثـر بلندمدت بر سلامتی در زندگی بزرگسـالی دارد .(3) عـدم برآورد نیازهای تغذیهای و نیز اضافه دریافـت مـواد مغـذی توسط مادر به مدت طولانی میتواند منجر به اثرات مخرب
http://jech.umsha.ac.ir
12 عوامل پیشبینیکننده رفتارهای تغذیهای در زنان باردار مطهره جلیلی و همکاران
بر روی جنین از قبیل تأخیر رشد داخل رحمی، کـم وزنـی برنامه هـا نیازمنـد مـداخلات اساسـی از جملـه اسـتفاده از
هنگام تولـد، ناهنجـاریهـای جنینـی و غیـره شـود .ایـن آموزشهای مبتنی بـر نظریـه، الگـو و مـدلهـای مناسـب
اختلال همچنین میتواند منجر به بیماریهـای مـزمن در میباشند، زیرا تئوریها دارای پتانسیل عظیمی در افزایش
دوران بزرگســالی جنـین ماننــد دیابــت غیـر وابســته بــه اثربخشی برنامههای آموزش سلامت هستند .(12)
انسولین، بیماری قلبی و عروقی و بیماری سیسـتم عصـبی یکــی از کارآمــدترین نظریــههــای مــورد اســتفاده بــرای
گردد .(4-7) پیشبینـی و بیـان رفتارهـای تغذیـهای، نظریـه شـناختی
مصرف نامناسـب گـروههـای غـذایی در مـادران بـاردار در اجتمـاعی آلبـرت بنـدورا (Social Cognitive Theory)
مطالعات گذشته گزارش شده اسـت .(8) در مطالعـه ای در میباشد .(13) نظریه شـناختی اجتمـاعی تأکیـد دارد کـه
کشورهای مصر، مکزیک و کنیا نشان داده شد کـه ارتبـاط خصوصیات فردی و محیطی بر رفتار تأثیر میگذارند؛ ایـن
معکوسی بین شاخص توده بـدنی مـادر قبـل از بـارداری و نظریه اعتقاد به تقابلهای دو سویه شخص، رفتار و محـیط
اضــافهوزن وی در دوران بــارداری وجــود دارد. همراهــی دارد .(14) نظریه شناختی اجتمـاعی ضـمن بیـان عوامـل
شاخص توده بدن پایین و وزن گیری کم در طـی حـاملگی پـیشبینـیکننــده و اصــول مــؤثر در شــکلگیـری رفتــار،
بیشترین خطر را برای تولد نوزادانی با وزن کـم بـه دنبـال راهکارهایی را جهت ایجاد تغییر در رفتار ارائه میدهـد. بـر
داشته است .(9) در دهه 1970، زنان باردار بـه پیشـگیری این اساس، تئوری شناختی اجتماعی فـرض مـیکنـد کـه
از زایمـــــان زودرس و محـــــدودیت رشـــــد جنــــین رفتار از جمله رفتارهای تغذیهای با استفاده از (الف) عوامل
(حداقل14کیلوگرم افزایش وزن) تشویق میشدند. اما بعد فــردی نظیــر ترجیحــات مــزه، نگــرشهــا، اعتقــادات،
از مطالعات گسترده، امروزه مشخص شده است که افزایش خودکارآمدی، نگرانی درباره سـلامت، رضـایت بـدنی؛ (ب)
وزن در دوران بارداری نمیتواند برای تمام گروه های زنـان عوامل رفتاری مانند الگوهـای مصـرف وعـدههـای غـذایی،
به طور یکسان باشد. لذا مؤسسه پزشکی امریکا افزایش وزن رفتارهای مربوط به کنترل وزن، مشارکت در تدارک غـذا و
12/5-18 کیلوگرم برای شاخص توده بدنی کمتر از 19/8، مشارکت در خرید؛ (ج) عوامل اجتماعی محیطی یا عوامـل
11/5-16کیلــوگرم بــرای شــاخص تــوده بــدنی 19/8-26، بین فردی مانند دسترسی به مواد غـذایی سـالم در خانـه،
7-11/5 کیلوگرم بـرای شـاخص تـوده بـدنی 26/1-29 و تداوم غذا خوردن با خانواده و حمایت دوستان برای سـالم
افزایش وزن کمتر از 7 کیلوگرم را برای شاخص توده بدنی خوردن، تبیین میشود .(15) بنـابراین پـژوهش حاضـر بـا
بیش از 29 در طی دوران بارداری توصیه کرده است .(10) هدف بررسی عوامل پیش بینیکننده رفتارهای تغذیهای در
در تحقیق دلوریانزاده و همکـاران افـزایش وزن، چـاقی و بین مادران باردار مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمـانی
کمبود مواد غذایی مناسب مشکل اصلی دوران بارداری بود شهر تبریز بر اساس سازههای تئـوری شـناختی اجتمـاعی
.(11) رفتار تغذیهای از جمله مباحث چند علیتی مرتبط با انجام شد.
سلامت است و تأثیر مهمی بر سلامت دارد. برای اثرگذاری مواد و روشها
بـر ایـن رفتـار بایـد عوامـل مـؤثر و توانمنـدیهـای افـراد این مطالعه در سال 1393 به صورت تحلیلی بر روی 380
شناسایی و تقویت و موانع کمرنگتـر شـوند. سـپس سـایر زنان باردار مراجعهکننده به مراکز بهداشـتی درمـانی شـهر
عوامل مداخلهگر با تعیین ضریب وزنی مشخص و بـه نحـو تبریز انجام شد. از بین مراکز بهداشتی درمانی شهر تبریـز
مناسب همگام با برنامههای سلامت در جهت ارتقای رفتـار 10 مرکز که بیشترین جمعیت زنان باردار تحت پوشش را
تغذیهای به کار گرفته شود. به نظـر مـیرسـد برنامـههـای داشتند بـه عنـوان محـیط پـژوهش انتخـاب شـدند. روش
آموزشــی رایــج در نظــامهــای بهداشــتی درمــانی، قابلیــت نمونهگیری در این مطالعه از نـوع تصـادفی چندمرحلـه ای
اثربخشی مطلـوب بـر رفتارهـای تغذیـهای را ندارنـد. ایـن بود، بدین ترتیب که با توجه به اینکه شـهر تبریـز دارای 9
http://jech.umsha.ac.ir
مجله آموزش و سلامت جامعه، دوره 1، شماره 4، زمستان 1393 13
منطقه جغرافیایی (تقسیم بندی شهری) میباشد، 10 مرکز پروتئین اهمیت دارند؟" با پاسخ بلی، خیر، نمیدانـم بـود.
بهداشتی درمانی شهری که بیشترین جمعیت زنـان بـاردار نحوه نمرهدهی به صورت امتیاز صفر یا یک برای هر سؤال
تحــت پوشــش را دارا بودنــد، بــه عنــوان محـیط پــژوهش (در صورت پاسخ صحیح، امتیـاز یـک و در صـورت پاسـخ
انتخاب و بر اساس دارا بـودن معیارهـای ورود بـه مطالعـه غلط، امتیاز صفر) بود، بنابراین حداکثر نمره قابل اکتسـاب
به صورت تصـادفی سـاده در مطالعـه شـرکت داده شـدند. امتیاز 7 بود. 9 سؤال انتظارات پیامد ماننـد "اگـر در طـی
معیارهای ورود به مطالعه شامل قـرار داشـتن در محـدوده دوران بارداری تغذیـه مناسـب داشـته باشـم کمتـر بیمـار
سنی 15 تا 45 سال و نداشتن هرگونه بیمـاری جسـمی و میشوم."با پاسخ کاملاً موافقم (5) تا کـاملاً مخـالفم (1)،
روحی حاد و مزمن، دارا بودن پرونـده بهداشـتی در مرکـز حداقل امتیاز نمره 9 و حـداکثر امتیـاز نمـره 45 در نظـر
بهداشتی درمانی و مراجعه به مراکز جهت دریافت خدمات گرفته شد، 9 سؤال ارزشهای پیامد مانند "برای من مهـم
بهداشتی درمانی و تکمیل رضایت نامه آگاهانه توسط زنـان است که بیمار نشوم."با پاسخ کاملاً موافقم (5) تـا کـاملاً
باردار بود. معیار خروج از مطالعه انصراف از ادامـه شـرکت مخالفم (1)، حداقل امتیاز نمره 9 و حـداکثر امتیـاز نمـره
در مطالعه توسط شرکت کنندگان و عدم توانایی لازم بـرای 45 در نظر گرفته شد، 7 سؤال خودکارآمدی ماننـد "مـن
پاسخگویی به سؤالات و افراد مبتلا به بیماری شدید بود. مطمئنم میتوانم هر روز لبنیات مصـرف کـنم." بـا پاسـخ
ابزار گردآوری دادهها در این پژوهش شامل سه بخش بـود: کاملاً موافقم (5) تا کاملاً مخالفم (1)، حداقل امتیـاز نمـره
مشخصات جمعیت شـناختی، سـؤالات پرسشـنامه سـاخته 7 و حداکثر امتیاز نمره 35 در نظر گرفتـه شـد، 9 سـؤال
محقق مربوط به سـازههـای تئـوری شـناختی اجتمـاعی و حمایت اجتماعی مانند "همسـرم مـواد غـذایی سـالمی را
پرسشنامه مربوط به رفتار تغذیهای بود که روایی و پایـایی برای مصرف غذا در خانواده تهیه میکند". با پاسـخ کـاملاً
آن در مطالعات گذشته تائید شده اسـت .(16) پرسشـنامه موافقم (5) تا کاملاً مخالفم (1)، حـداقل امتیـاز نمـره 9 و
تئوری شناختی اجتماعی پس از مطالعـه کتـب و مقـالات حــداکثر امتیـاز نمــره 45 در نظــر گرفتــه شــد، 7 ســؤال
مرتبط با موضوع تهیه و اعتبار آن از طریق بررسی نظـرات خودتنظیمی مانند "من مطمئنم میتوانم هـر روز لبنیـات
چند نفر از متخصصین آموزش بهداشت و ارتقا سلامت و با مصرف کنم."با پاسخ کاملاً موافقم (5) تـا کـاملاً مخـالفم
سنجش CVR و CVI مورد تائید قرار گرفت. در بررسـی (1)، حداقل امتیاز نمـره 7 و حـداکثر امتیـاز نمـره 35 در
اولیه شاخص (CVR) برای کل ابزار بالای 0/8 بـه دسـت نظر گرفته شد.
آمد. پس از اعمال اصـلاحات پیشـنهادی، شـاخص روایـی سؤالات رفتار تغذیـه ای شـامل دو بخـش بـود: بخـش اول
محتوی (CVI) برای کلیه مقیاسها بیش از 0/9 به دسـت شامل 16 سؤال مربوط به رفتار تغذیهای زنـان بـاردار و در
آمد. جهت سنجش پایایی پرسشنامه در قالب یک مطالعـه برخورد با مشکلات شایع در این دوران و بخش دوم شامل
مقدماتی از طریق مصاحبه 30 نفر از مادران باردار انجـام و 5 سؤال در زمینه سهمهای غذایی بود که پـس از توضـیح
ضریب آلفای کرونباخ بررسی شد. همبستگی درونی بـرای دستورالعمل تکمیل پرسشـنامههـا، توسـط مـادران بـاردار
آگــاهی 0/71، انتظــارات پیامــد 0/82، ارزشهــای پیامــد تکمیل شد. اندازهگیری دادههای تنسنجی نظیر قد و وزن
0/89، خودکارآمــدی 0/83، حمایــت اجتمــاعی 0/70 و حین بارداری و شاخص توده بدنی نیز انجـام شـد. در ایـن
خودتنظیمی 0/76 به دست آمد. مطالعه منظور از مصرف مطلوب گروههای غذایی، دریافـت
مشخصات جمعیت شناختی با استفاده از 15 سؤال بررسـی سهمهای کافی از هر یک از گروههای غـذایی مربوطـه، بـر
شد. سازه های تئـوری شـناختی اجتمـاعی مشـتمل بـر 7 اساس مقادیر توصیه شده آنها در هرم غذایی بود. همچنین
سؤال آگاهی تغذیهای مانند "آیـا در بـارداری گـروه نـان و منظور از رفتار تغذیهای مناسب برای پیشـگیری و درمـان
غلات به دلیل دارا بودن انرژی، بعضی از انواع ویتامینهـا و مشکلات شایع دوران بارداری از جمله یبوست، سوزش سر
http://jech.umsha.ac.ir
14 عوامل پیشبینیکننده رفتارهای تغذیهای در زنان باردار
دل، ورم در دست و پا، آنمی و عفونـت ادراری اسـتفاده از
انواع مواد غذایی از جمله افزایش مصرف میوه، سـبزیجات،
مایعات، تعداد وعدههای غـذایی و راه کارهـای دیگـر رفتـار
تغذیهای بود که در پاسخ سؤالات قید شده بود.
ســؤالات مربــوط بــه رفتــار تغذیـهای از 2 تــا 6 گزینــهای
متفاوت بودند و از افراد خواسته شد که در هر سؤال یک یا
بـیش از یـک گزینــه را انتخــاب کننــد. لــذا، بــرای یـک
همسان سازی امتیاز تمـامی سـؤالات، بـه اسـتناد مطالعـه
محمدعلیزاده چرندابی و همکاران (16) همه آنها استاندارد
شدند. به این شکل که در صورت انتخاب تمام گزینـههـای
صحیح هـر سـؤال، بـه آن امتیـاز 100 و در صـورت عـدم
انتخاب هیچکدام از گزینههـای صـحیح، امتیـاز صـفر و در
صورت انتخـاب برخـی از گزینـه هـای صـحیح بـه نسـبت
گزینه های صحیح انتخاب شده به کل گزینه های هر سؤال،
امتیازی بین 100-0 داده میشد.
در نهایت امتیـازات رفتـار تغذیـه ای کلـی بـا تقسـیم کـل
امتیازات کسب شده از کلیه سؤالات بر تعداد کل سـؤالات
محاسبه شد. طبقه بنـدی امتیـازات بـه ایـن صـورت بـود:
میانگین امتیازات بین صـفر تـا 33/33 در سـطح ضـعیف،
میانگین امتیازات بین 66/67-33/34 در سطح متوسـط و
میـانگین امتیـازات بـیش از 66/67 در سـطح خــوب قــرار
گرفتند.
