بخشی از مقاله
چکیده
از دیرباز فرش دستباف استان مرکزی به ویژه برند ساروق با تاریخ چند صد ساله به عنوان یکی از سمبلهای هنر و فرهنگ ایرانی شناخته شده و نقشی مهم در اشتغال، صادارات غیرنفتی و معرفی هنراستان داشته است. متأسفانه در دهه اخیر، سهم فرش استان از بازار داخلی و خارجی به شدت تنزل یافته و این هنر-صنعت با سابقه با دشواری های بیشماری مواجه گشته است تا جایی که تعداد تولیدکنندگان به نحو چشمگیری کاهش یافته و تنها تعداد انگشتشماری از صادرکنندگان در این حوزه در حال فعالیت هستند.
مقاله حاضر به تحلیل کیفی وضعیت فرش استان مرکزی، ریشهیابی تنزل جایگاه آن و ارائه راهکارهای مناسب جهت خروج از این رکود میپردازد. بدین منظور از مطالعات کتابخانهای، نظر اهل فن، کارشناسان و فعالین حوزه هنر-صنعت فرش استان اعم از تأمین کنندگان، بافندگان، تولیدکنندگان، فروشندگان، طراحان،صادرکنندگان و سایر ذینفعان استفاده شده است. سپس با بهرهگیری از تکنیک SWOT به تحلیل کیفی و ارزیابی نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهای این هنر-صنعت و در نهایت جایگاه فعلی استان مرکزی در این حوزه پرداخته شده است.
نتایج بدست آمده از این مطالعه نشان دهنده جایگاه تدافعی فرش استان مرکزی در بازارهای داخلی و خارجی است. در ادامه سیاستهای متناسب با چالشهای پیش روی استان و جایگاه فعلی آن جهت نیل به اهداف بلندمدت هنر-صنعت فرش استان مرکزی و خروج از رکود فعلی ارائه شده است.
مقدمه
قالی بافی از قدیمالایام در استان مرکزی رواج داشته است. تا اواخر دوره صفویه قالی استان، صرفا مصرف داخلی داشته و به عنوان فرش صادراتی مطرح نبوده است. از اوخر دوره قاجاریه این قالیها، خریداران بسیاری پیدا کرده و شهر اراک به یکی از کانونهای تجاری فرش تبدیل میشود. علاوه بر شهر اراک، در محلات، ساروق، فراهان، خمین، دلیجان و سربند قالیبافی از رونق برخوردار بوده است.
در آغاز اوجگیری تجارت فرش در اراک بیشک تنوع طرح و رنگآمیزی و نوع تولیداتی که عمدتا فرشهای کوچک پارچه را در برگرفته، دلایل مرغوبیت این کالا بوده است. در سالهایی که به کمک کمپانیهای خارجی فرش اراک کاملا صادراتی گ شته، ر شد و نفوذ طرحهای باب پ سند بازار،کلیه فر شبافیهای منطقه را به سوی طرحهای خاصی سوق میدهد. به طور کلی ویژگیهای فنی بافت در قالی اراک را به شرح ذیل میتوان برشمرد.
جدول شماره -1 ویژگیهای فنی بافت در فرش اراک
بررسی وضعیت بافندگان و تولید فرش دستباف استان مرکزی
تعداد بافندگان و میزان تولید از فاکتورهای اساسی در ارزیابی وضعیت کنونی فرش دستباف در استان میباشد که با مشکل کمبود آمار و اطلاعات دقیق مواجه است. لذا جهت برآورد تعداد بافندگان و حجم تولید از اطلاعات سازمانهای فعال در این حوزه استفاده شده است. اکثر بافندگان استان مرکزی را زنان تشکیل داده و سهمی کمتر از 5 در صد را بافندگان مرد به ویژه در شهر ستانهای اراک، تفرش، دلیجان و کمیجان ت شکیل میدهند. علاوه بر این تفکیک سنی نشان دهنده آن است که حدود 25 درصد در رده سنی زیر 30 سال و بقیه در گروههای سنی بالای 30 سال قرار دارند.
با توجه به هرم سنی جمعیت استان مرکزی نیز مشاهده میشود که جمعیت نقاط شهری و روستایی استان مرکزی در حال پیر شدن است و جمعیت روستایی استان مرکزی بر طبق آمار پیرترین جمعیت روستایی کشور به حساب میآید. پیری جمعیت و بالا بودن سن بافندگان و عدم تمایل جوانان به بافت و خالی از سکنه شدن روستاها از جمعیت و یا مهاجرت جوانان روستایی به شهرها همگی عواملی هستند که خبر از رکود بیش از پیش هنر - صنعت فرش میدهند.
خبرگان فرش و فعالان این بخش معتقدند که بافندگی از جمله مشاغل و فعالیتهایی است که با بالا رفتن سن از کارایی بافنده کاسته میشود و در بهترین حالت نهایتا تا قبل از 60 سالگی از کارایی برخوردارند. لذا در بررسی و ضعیت سنی و جنسی بافندگان سه گروه سنی تجمیع شده تعریف گشته. نمودارهای زیر به ترتیب سهم گروههای سنی و تفکیک شهری و روستایی متراکم ترین گروه سنی تجمیع شده را نشان میدهند.
الف. سهم بافندگان زیرمجموعه نهادهای فعال در شهرستانهای ب. گروه سنی تجمیع شده 30-44 ساله به تفکیک شهری و روستایی استان مرکزی به تفکیک گروههای سنی تجمیع شده
نمودار -1 یافتههای تحقیق
بر طبق اظهارات اداره فرش استان مرکزی، تعداد بافندگان معرفی شده به سازمان تامین اجتماعی 25111 نفر بوده که از این تعداد 18801 نفر گواهی صلاحیت حرفهای دریافت کردهاند. با لحاظ کردن این مساله که تعدادی از این معرفی شدگان، برای ا ستفاده از مزایای بیمهای در این حرفه آموزش دیده- قالی باف حرفه ای نمیبا شند- همچنین در نظر گرفتن این مساله که تعدادی از قالی بافان به دلیل عدم آگاهی و ناآشنایی با فرایندها، جهت بیمه شدن مراجعه ننمودهاند میتوان رقم 18801 نفر را با کمی اغماض به عنوان تعداد بافندگان استان پذیرفت. با نگاهی به آمار ارائه شده توسط چهار نهاد فعال در حوزه فرش استان - جدول شماره - 2، مشاهده میشود که 10223 نفر بافنده به تولید 17181/6 متر مربع فرش مشغول میباشند؛ لذا با لحاظ کردن این ارقام میتوان حجم تولید فرش توسط 18801 نفر را حدود 31600 متر مربع برآورد نمود.
جدول شماره -2 تعداد بافندگان و حجم تولید سازمانها و نهادهای فعال در تولید فرش دستباف در استان مرکزی در سال 1392
بررسی مراکزخدماتی حوزه تأمین، تولید و عملیات تکمیلی
علاوه بر بافندگان، بنگاه های خدماتی بسیاری در حوزه فرش اشتغال دارند از جمله حوزههای رفوگری، پرداختکاری، بازرسی فرش، تولید فرش و ابزار مختلف آن، تجارت و غیره است. به دلیل کمبود آمار و اطلاعات مدون در حوزههای مختلف فرش استان، در این مطالعه از آمار و اطلاعات دریافتی از سازمانهای ذیربط استفاده شده ا ست. آمار فعالان اقت صادی در زمینههای مختلف تولید فرش به غیر از بافندگان در جدول شماره 3 ارائه شده است.
جدول شماره -3 تعداد فعالان اقتصادی در زمینه های مختلف تولید فرش به غیر از بافنده
چنانچه آمار فوق نشان میدهد فعالیتهای پشتیبان تولید فرش به ویژه ریسندگی و رنگرزی که مراحل تأمین نهادهها را بر عهده دارند در استان رو به افول بوده و پاسخگوی حجم فعالیتهای استان در این حوزه نمیباشد
