بخشی از مقاله
برنامه ریزي اسـتراتژیک بـراي صـنعت فــرش کشــور در آســتانه عضــویت در WTO با استفاده از ماتریس SWOT
سازمان تجارت جهانی / صنعت فرش / ماتریس SWOT
چکیده
با از بـین رفـتن مرزهـاي فیزیکـی میـان کشـورها و کسـب مزایاي زیاد حاصل از جهانی شـدن، تمایـل کشـورهاي مختلـف براي عضویت در سازمان تجارت جهانی شدت یافته است. ایـران نیز سالیان متمادي درخواسـت خـود را بـراي عضـویت، بـه ایـن سازمان تحویل داد ولی با مخالفتهاي پی در پی ایالات متحـده مواجه شد و براي مدتی نامعلوم در این راه ناکام ماند. تا ایـن کـه در سال 1384تقاضاي عضویت نـاظر ایـران در سـازمان تجـارت جهانی پذیرفته شد و عضویت محتمل ایـران بـه ایـن سـازمان و پیامدهاي مثبت و منفی آن ذهـن بسـیاري از اقتصـاددانان را بـه خود مشغول کرده است. در این مقالـه صـنعت فـرش کشـور بـه عنوان یکی از قدرتمنـدترین صـنایع ایـران در قبـال پیوسـتن بـه سازمان تجارت جهانی مورد مطالعه قرار خواهد گرفت و در انتهـا پیشنهادات و راهکارهایی نیز ارائه خواهد شد. افـزایش تبلیغـات و تحقیقات بازاریابی، بهترین راه حل براي بقا در عرصه بـینالمللـی میباشـد. همچنـین دسـتیابی بـه صـلح جهـانی و از بـین رفـتن تحریمهاي مختلف علیه ایران نیز میتواند به استمرار حضور ایـن صنعت در جایگاه بهترین تولیدکنندگان کمک قابل توجهی کند.
مقدمه
فرآیند جهانیشـدن سـالهـا پـیش، یعنـی از آغـاز قـرن 19 مــیلادي بــا اوجگیــري انقــلاب صــنعتی، اختــراع ماشــینآلات و ابزارهاي سنگین تولید، بهخصوص اختراع ماشـین بخـار و سـپس لوکوموتیو و بسط و تکامل سیستمهاي راه آهن در جهان غرب، و سپس اختراع تلگراف آغاز شده بود. اگر بخواهیم از تـاریخ معینـی نـام ببــریم بایــد سـال 1800 مــیلادي را بــه عنـوان آغــاز رونــد جهانیشدن بشناسیم، یعنی از هنگامی که سرمایهداري بـا کشـف و بسط سیستمهاي تکامل یافتـه مـالی، تصـویب و بـهکـاربردن قوانین حسابداري و مالیاتی و بیمه و جا انداختن قـوانین مـدنی و جزایی مـدرن حرکـت سـرمایه را تسـهیل کـرده و بـه آن اجـازه انباشت و تولید انبوه را میداد. این روند تا سـال 1914، یعنـی تـا شروع جنگ جهانی اول، بیوقفه ادامه یافت، اما با آغاز تعـرض و درگیري ارتشهاي عظیم اروپایی متوقف شد، و ایـن توقـف، کـه انتظار میرفت کوتاهمدت باشد، پس از خاتمـه جنـگ بـه دلایـل گوناگون نظیر رکود اقتصادي اروپا و پیدایش و غلبه جنـبشهـاي فاشیستی در پارهاي از کشـورهاي اروپـایی و سـپس آغـاز جنـگ جهانی دوم به درازا کشید. پس از جنگ جهانی دوم نیز که جهـان عملاًبه دو قطب کمونیستی، تحت فرمان اتحاد جماهیر شوروي، و سرمایهداري لیبرال، تحت رهبري ایالات متحده، تقسـیم شـده بود روند جهانیشدن باز به تعویق افتاد. در دوران جنـگ سـرد بـا اینکــه ســرمایه توانســت بــهتــدریج در نقــاطی از جهــان بــه موفقیتهایی دست یابد، اما این موفقیـتهـا ادواري و منطقـهاي بوده و هیچگاه نمیتوان بهآن نام جهانیشدن اطلاق نمـود. تنهـا پس از فروریزي دیوار برلن در سال 1989 بود که تمامی قواعـد و محــدودیتهــاي پیشــین بـه کنــار نهــاده شــد، و حــالا ســرمایه میتوانست بدون هیچگونه قاعده دست و پاگیر عمـلاًدر صـحنه بینالمللی به حرکت درآید و سیر منطقی رشد خودش را طی کند. بنابراین جهانیشدن سرمایه در دوران کنونی ادامه همـان رونـدي است که از سال 1800 تا 1914 بدون وقفه ادامه داشت و به ایـن ترتیب مقولهاي است کاملا متعلق به دوران مدرنیسم .[1]
.1 جهانیشدن و آزادسازي تجارت
عدهاي استدلال میکنند که آزادسازي تجارت، به یک هـدف تشکیل شده است، حال آنکه بـا توجـه بـه تـاثیر آن بـر کیفیـت زندگی انسان باید در مورد آن قضاوت کـرد. در واقـع، بـه خـاطر ارتقاي رفاه انسانی است که قاطعانه از آزادسازي تجارت حمایـت میشود و این امر به بهترین شکل در مقدمه موافقتنامـه سـازمان تجارت جهانی آمده است. با ایـن حـال واقعیـت ایـن اسـت کـه طرفداران سیاستها یا مذاکرات مربوط به آزادسازي به نـدرت بـه اهداف گشایش بازارها به روي رقابت خارجی و بهویژه تـاثیر ایـن امر به فقر از طریق کاهش قیمت کالاهاي مصرفی اساسی اشـاره میکنند. در واقع، چنین تصور میشود که همه مـا مـیدانـیم کـه تجارت هدف نیست بلکه وسیلهاي براي رسیدن به هـدفی دیگـر است.
این اندیشه که تجارت، سرمایهگذاري و رشد اقتصادي باعـث کمرنگشدن جنبههاي غیراقتصادي حقوق بشر میشود، حقیقـت ندارد. به طور کلی خصوصیات نظامهاي اقتصادي بسته، عبارتنـد از: فقدان مردمسـالاري و رسـانههـاي آزاد، سـرکوبی سیاسـی و محرومیت افراد از فرصـتهـاي ارتقـاي زنـدگی خـود از طریـق آموزش و تحصیلات، نوآوري، تعهد و سختکوشی صادقانه. ولی ارتباط دولتها و شهروندان آنها با یک شبکه نهادي بینالمللی بـا اهــداف آزادســازي درنهایــت و احتمــالاً بــا گذشــت زمــان روي حوزههایی به مراتب بیشتر از تجارت تاثیر خواهد گذاشت.[2]
.2 نگاهی به وضعیت بازار جهانی فرش و نقش بحران جهانی بر آن
بحران اقتصادي سال 2009، در ذات اقتصاد آزاد سرمایهداري نهفته است و آتش بیشتر بحـرانهـاي مهـم اقتصـادي جهـان از بورس نیویورك شراره کشـیده و بـه اروپـا و نقـاط دیگـر جهـان رسیده است. اقتصـاد آزاد لجـام گسـیخته، مـوج مقـرراتزدائـی، بخشودگیهـاي مالیـاتی، پـآیینآوردن پیـاپی نـرخ بهـره پـس از رویــدادهاي تروریســتی 11 ســپتامبر 2001 فرصــتی بــود تــا نوآوريهاي سودجویانهاي در گسترش الگوي تـازه بانکـداري رخ نماید که در چارچوب آن، دارائیها ر ا به اوراق بهادار تبدیل کننـد و آن اوراق را به بستههاي به ظاهر کمریسک با مارك موسسـات معتبر در گوشه و کنار جهان بفروشند.[3]
این بحران و رکود پس از آن، هرچند از ایـالات متحـده آغـاز شد، اما با سرعتی سرسامآور تمام جهان را درنوردید. ورشکستگی بانکها، شرکتهاي بیمه، شـرکتهـاي خـودرو سـازي و زیـان هنگفت اکثر کارخانجات در سراسـر جهـان از یـک سـو، و خیـل
عظیم بیکاران از سویی دیگر، اقتصاد جهانی را به چـالش کشـید. هرچند این بحران در حال حاضر، تا اندازهاي فـروکش کـرده، امـا دامنگیر بسیاري از کالاهاي مصـرفی شـد. در ایـن میـان، فـرش دستبافت که نوعی کالاي تجملی محسوب میشود، از این رکـود بینصیب نمانده و آمار کشورهاي صادرکننده بهخوبی گویاي ایـن امر میباشد. با کاهش قیمت کالاهـاي مصـرفی بـراي رهـایی و گذر از این بحران اقتصادي، فرش دستبافت داراي دگرگونیهـاي فراوانی شد. از آنجاکه فرش دستبافت توسط عامل انسـانی تولیـد میشود و نه کارخانه، و مواد اولیـه آن هـم از نظـر قیمـت داراي انعطافپذیري بالایی نیست، و از طرف دیگر رقابـت سـختی کـه میان تولیدکنندگان توانمندي از جمله چین، هند، ایران و پاکستان وجود دارد، این بازار را دچار بحران خاص خود کرده است. ناگفتـه پیداست که هر تولیدکنندهاي که بتواند خود را بـا شـرایط موجـود بهتر وفق دهد، آسانتر میتواند این بحران را پشت سر بگذارد.[4]
.3 جایگاه فرش در اقتصاد ملی و اشتغالزایی
فرش دستبافت ایران متأثر از ویژگیهاي برجسته فرهنگـی و هنري آن در سدهها و دهههاي گذشته، همواره به عنوان یکـی از کالاهاي برجسته در سبد صادرات غیرنفتی ایـران مطـرح بـوده و میباشد. به طوري که طی سالهاي متمـادي اولـین و بـالاترین ردیف ارزآوري در صادرات ایران و حـدود 7 درصـد اشـتغال کـل کشور و معیشت چند ملیون نفر را به خود اختصاص داده است.
متاسفانه به دلیل فقدان اساسی در ابعاد سـازمانی، سـاختاري، مدیریتی، تولیدي و بهویژه تجاري و بازرگانی، فرش ایـران دوران افول و رکورد شکنندهاي را در عرصه رقابتهاي جهانی پیموده و اکنـون در شـرایط بحرانــی خاصـی بــه سـر مــیبـرد. از طرفــی، بیتوجهی به اصول و مبانی بازاریـابی و تجـارت کـه دربرگیرنـده فرآیند تولید آن نیز میشود، مزیتهاي رقابتی فرش دسـتبافت را در داخل و بهویژه در سطح جهـانی بـا مخـاطرات جـدي مواجـه نموده است. تجربه موفق دیگر کشورها حـاکی از توجـه آنهـا بـه واقعیتهاي محیط تجارت و دیگر عوامل تاثیرگذار است.[5]
مهمترین جنبههاي اقتصادي فرش دسـتبافت را مـیتـوان در اشتغالزایی، تحصیل ارز و کمک به بهبود اقتصاد روسـتا دانسـت.
فرش دستباف به علت مرغوبیـت و کـاربري و قیمـت تمـامشـده بالاي آن، بیشـتر، مصـرف خـارجی داشـته و بـازار صـادراتی آن نسبت به بازار داخلی بسیار گستردهتر است. بنابراین هرگونه رکود در بازار صادراتی آن منجر به بیکـاري و کـاهش درآمـد در میـان بسیاري از شـاغلین صـنعت فـرش مـیگـردد. بـا ایـن اسـتدلال گسترشبازارهاي صادراتی فرش اثر مثبتی بر افزایش رفاه و بـالا رفتن درآمد سرانه روستائیانخواهد داشت وضعیت فـرش یکـی از ابزارهاي توسعه روستایی اسـت. وزارت بازرگـانی و وزارت جهـاد کشاورزي بـه عنـوان متولیـان امـر توسـعه روسـتایی در کشـور، سازماندهی تعاونیهايتولید فرش و فعال نمودن بخش صـادرات و بازرگانی آن را در اولویتهاي برنامههاي خود قرار دادهاند.[6]
در شرایط کنونی اقتصاد، ایجـاد اشـتغال یکـی از محورهـاي مهم سیاستهاي دولت محسوب میشود. صنعت فرش دسـتباف یکی از صنایع کاربر است کـه بـا هزینـههـاي ثابـت انـدك و بـا اســتفاده از تجهیــزات ســاده در کارگــاههــاي خــانگی موجــب اشتغالزائی قابل ملاحظهاي دراقتصاد کشور میشود ایـن صـنعت علاوه بر قالیبافی فعالیتها و مشاغل جانبی دیگري را نیز در بـر میگیرد که نرخ اشتغالزائی ایـن صـنعت را افـزایش مـیدهـد از جمله مشاغل جانبی میتوان بـه کـار نـخ ریـس، نختـاب، رنـگ فروش، رنگرز، طراح، چلـهکـش، گـرهزن، صـادرکننده،بازرگانـان اشاره کرد. به طورکلی مشاغل جـانبی صـنعت فـرش حـدود 26 شغل میشود.[7]
طبق یـک بـرآورد نیـروي انسـانی شـاغل در صـنعت فـرش دستبافت در طی دهههاي اخیر روندي فزاینده داشته اسـت. هـر چند روند آن ثابت نبوده و نوسـاناتی در برخـی دورههـا مشـاهده میشود.[8]
جدول (1) میزان صادرات فرش کشور را در سالهاي اخیر بـر حسب وزن و قیمت نشان میدهد:
.4 آینده مبهم صنعت فرش دستباف ایران در چشمانداز جهانی
صادرات فرش دستباف ایران در پنج سال گذشته روند نزولـی داشته و پایین بودن قیمت فرش کشورهاي رقیـب در مقایسـه بـا فرش ایران و هماهنگ بودن آن با سلایق بازارهاي جهانی نیـز از عوامل عمده رشد برخی از کشورها در بازارهاي جهانی بـه شـمار میرود، اما شایان ذکر است که ایران تا سال 1385 همچنان رتبه اول بازار جهانی را به خود اختصاص داده بود، اما در سالهاي بعد جایگاه خود را در صدر جدول بهترین صادرکنندگان به کشورهاي چین و هند سپرد.[9]
صادرات فرش در پنج سال گذشـته رونـد نزولـی داشـته کـه دلایل عمده آن مربوط به کاهش حجـم تجـارت جهـانی فـرش دستباف به علت جایگزین شدن سایر کفپوشها از جملـه فـرش ماشینی، موکت، سنگ، پارکـت، و سـایر زیرانـدازها اسـت. رشـد مبادلات جهانی این گونه کفپوشها بالغ بـر چهـار میلیـارد دلار بوده درحالی که حجم تجارت فـرش دسـتباف از سـال 1375 تـا 1384 کاهش چشمگیري یافته است. همچنین از دلایل دیگـري که در کاهش صادرات فرش دستباف نقش داشتهاند میتـوان بـه افزایش قیمتهاي داخلی در اثر رشد تورم و انتقال تـأثیرات تـورم به خریدار خارج از کشور نیز اشاره کرد.[10]
.5 مشکلات صنعت فرش دستبافت
امروزه با توجه به تک محصولی بودن درآمد کشور از نفـت و تمام شدن آن در آینده نزدیک، نقـش صـادرات غیرنفتـی بسـیار پررنگتر شده است. آن چه از سالهـا پـیش در زمینـه صـادرات غیرنفتی سخن میرفت، فرش، خاویار، خشـکبار و در سـالهـاي اخیر محصولات کشاورزي بوده است.
بهطور قطع، اقبال علاقمندان فرش ایرانی، متـأثر از فرهنـگ دیرپاي مردم ایران است. هنر قالیبافی یکی از مظاهر تجلیات این فرهنگ است. فرهنگی که قرابتی ناگسسـتنی بـا روحیـات مـردم داشته و دارد. همین رابطه، موجب گردیده تا مردم ایـن سـرزمین، از دیرباز احساسات لطیف و روح بلندمدت خود را در قالب تمـامی اشیا و ابزار پیرامون خود بروز دهند. هرچند قالی، وسـیلهاي بـراي پوشاندن کف در جهت آسایش بیشـتر بـوده اسـت، ولـی همـین وسیله، کاربردي نیز چون بوم نقاشی در خـدمت تجلـی و تظـاهر جلوههاي زیباشناسانه ایرانیان بوده است.
متاسفانه شاهدیم که علیرغم ادعاي متولیان و مدیران رسـمی فرش کشور، روز بهروز از اعتبار جایگاه فرش دستبافت ایـران بـه دلیل سوء مدیریتها کاسته میشـود. بخشـی از ایـن صـدمات از ناحیه عدم شناخت و تصمیمات عجولانهاي اسـت کـه در بخـش تولیگري فرش کشور با آن مواجه هستیم. سلیقهاي عمل کـردن
و نیز ارائه آمارهاي بیپایه نیز در این میان، در بسته شدن درهـاي امید اثري اساسی داشته است. در همین حال، نبـود یـک سیسـتم نظارتی که ارائهکنندگان آمار و مستندات آنـان را طلـب کنـد، بـه این موضوع دامن زده است. از طرف دیگر غالب مـدیران بـه ایـن جمعبندي رسیدهاند که چون کسی پیگیر ادعاهاي آنـان نیسـت و ارائه آمار و گزارشات غیرواقعی نـه تنهـا ضـرورتی نداشـته، بلکـه منافعی هم به همراه خواهد داشت، این سنت را دسـت بـه دسـت گردانده و البته براي جلوگیري از کمفروشی، هر یک چیـزي هـم به آن اضافه کردهاند.[11]
عدم تأمین سهم، توجه و حمایت منطقی از بخشهاي درگیـر
و رشد نامناسب و مسئلهسازي کـه پیونـد منطقـی میـان زنجیـره تولید را برهم میزند. براي مثال میـزان تـوجهی کـه بـه بخـش صادرات با توجیه ارزآوري این بخش میگردد، عملاً باعث غفلـت بر اساس احتمال وقوع و اثر احتمالی بـر سـازمان) مـورد بررسـی مدیران از نیازها و ضرورتهاي زیرساختهاي اساسـی در بخـش قرار گرفته و نتایج زیر حاصل شده است.[14] تولید گردیده است.
و .6-1 تحلیل محیط بیرونی
و اما با درنظر گرفتن این واقعیت که فـرش دسـتبافت ایـران از هـدف از بررســی عوامــل بیرونــی ایـن اســت کــه لیســتی از نظر قیمت و کیفیت، تغییري نکرده و محصـولات سـایر کشـورها فرصتهایی که میتوان از آنها بهرهبرداري کرد و یا از تهدیـداتی نیز از لحاظ کیفیت، نقشه و طرح، نیروي انسـانی مـاهر و قیمـت که میتوان از آنها اجتناب کـرد، تهیـه شـود. استراتژیسـتهـا بـا داراي برتــري خاصــی بــه محصــولات داخلــی کشــور مــا اسـتفاده از مـاتریس ارزیـابی عوامـل بیرونـی مـیتواننـد عوامـل نمیباشند[12]، میتوان دریافت که عمده مشکلات این صـنعت، اقتصادي، اجتماعی، فرهنگـی، بـومشناسـی، محیطـی، سیاسـی، عدم تبلیغات بازاریابی و کمبود آمـوزشهـاي لازم بـه بازاریابـان دولتی، حقوقی، فناوري و رقابتی را مورد ارزیابی قـرار دهنـد.[15] براي افـزایش فـروش و افـزایش سـهم بـازار مـیباشـد. ضـعف بررسی و تبیین فرصتها و تهدیدات محیطی پـیش روي صـنعت بازاریابی در این صنعت، نقـش مهمـی در رونـد نزولـی صـادرات فرش ایران (از سوي کشورهاي خارجی) از طریق ماتریس عوامل فرش دستبافت داشته است خارجی (اولویتبندي فرصتها و تهدیدات بر اساس احتمال وقوع .6 به کارگیري رویکرد SWOT در تعیین استراتژي و اثر احتمالی بر سازمان) مورد بررسـی قـرار گرفتـه و نتـایج زیـر مناسب جهت افزایش صادرات فرش ایران حاصل شده است همانطور که بیان شد، هدف این مقالـه تعیـین اسـتراتژي یـا .6-1-1 فرصتهاي [16] محیطی پیش روي صنعت فرش استراتژيهاي مناسب جهـت افـزایش صـادرات فـرش دسـتباف ایران ایرانی میباشد که منجر به افزایش سهم بـازار جهـانی آن و نیـز یک فرصت یک حالت خارجی است که میتواند بـه صـورت
گسترش و تثبیت هر چـه بیشـتر نـام تجـاري ایـن محصـول در مثبت بر پارامترهـاي عملکـردي یـک سـازمان یـا صـنعت تـأثیر بازارهاي جهانی خواهد شد. در راستاي دستیابی بـه ایـن هـدف و گذاشته و مزیت رقابتی که ایجادکننـده اقـدامات مثبـت در زمـان براي تعیـین اسـتراتژيهـاي مناسـب، از روش تجزیـه و تحلیـل مناسب است را بهبود دهد. از جمله فرصتهاي پـیش روي یـک SWOT بهره گرفته خواهد شـد. بـه همـین منظـور در گـام اول، صنعت و یا یـک سـازمان مـیتـوان بـه بازارهـاي توسـعه یافتـه براي تعیین لیست نهایی اولویت نقاط قوت و ضعف صنعت فرش همچون اینترنت و نیز حرکت به سمت بخش جدیدي از بازار کـه ایران و همچنین تعیین فرصتها و تهدیدات محیطی پـیش روي سود بیشتري دارد و یـا بازارهـاي رهـا شـده توسـط رقبـا اشـاره آن، به تحلیل عوامل بیرونی و درونی تأثیرگذار بـر صـنعت فـرش کرد.[17] در رابطـه بـا صـنعت فـرش دسـتباف ایـران مـیتـوان ایران خواهیم پرداخت. مهمترین فرصتهاي موجود را این گونه بیان کرد هـدف از بررســی عوامــل بیرونــی ایـن اســت کــه لیســتی از -1 امکان دستیابی به بازارهاي صـادراتی و درآمـدهاي ارزي
فرصتهایی که میتوان از آنها بهرهبرداري کرد و یا از تهدیـداتی بیشتر که میتوان از آنها اجتناب کرد، تهیه شود. -2 امکان استفاده از اوريهاي اطلاعاتی بـراي بازاریـابی و در این تحقیق، براي تحلیل محیط بیرونی از مدل پورتر بهـره تبلیغات گرفتهایم. بررسی و تبیین فرصتهـا و تهدیـدات محیطـی پـیش -3 امکان بهرهگیري از ظرفیت بالاتر تولید براي دستیابی بـه روي صنعت فرش ایران (از سوي کشـورهاي خـارجی) از طریـق سطح بالاتر صادرات. ماتریس عوامل خارجی[13] (اولویتبندي فرصتهـا و تهدیـدات امکان بهرهگیري از متخصصان جـوان و تحصـیلکرده در زمینه طراحی، بازاریابی، تبلیغات و صادرات. -5 آسیبپذیري رقبا به دلیل ارائه محصول با کیفیت پایین. -6 گسترش هر چه بیشتر برند فرش ایرانی.
-7 بهرهگیري آسان و ارزان از تکنولوژيهاي جدید در تولیـد فرش.
-8 ایجاد فرصتهاي شغلی و بهبود مشاغل جانبی.
.6-1-2 تهدیدات [18] محیطی پیش روي صنعت فرش ایران
یک تهدید یک حالت خارجی است که میتوانـد بـه صـورت منفی بر پارامترهاي عملکـردي شـرکت تـأثیر گذاشـته و مزیـت رقابتی که ایجاد کننده اقدامات مثبـت در زمـان مناسـب اسـت را کاهش دهد. از جمله تهدیدات میتوان بـه ظهـور رقبـاي جدیـد مانند مراکش، نپال و تونس، معرفی محصول جدید توسـط رقبـا، مالیات بر روي کالاهاي ارائه شده و غیره اشاره کـرد. مهـمتـرین تهدیدات پیش روي صادرات فرش ایرانی را به این گونه میتـوان معرفی کرد:
1. تشدید رقابت از سوي رقباي سنتی (هنـد، چـین، پاکسـتان و ترکیه).
2. ناکـافی بـودن فعالیـتهـاي بازاریـابی، تبلیغـات و تحقیقــات بازاریابی.
