بخشی از مقاله
چکیده
بحث کاربري اراضی شهري به معناي استفاده بهینه و مطلوب از اراضی براي فعالیت ها و عملکردهاي مختلف شهري، همواره از بحث هاي اساسی در برنامه ریزي شهري و شهرسازي بوده است. الگوي بهینه زیست در جوامع شهري، ضرورت نیاز به برنامه ریزي کاربري اراضی را مطرح می سازد تا در این راستا سیاست هاي تنظیم و تحولات کاربري اراضی در شهرها ساماندهی شود.
هدف از این پژوهش مطالعه وضع موجود کاربري زمین شهر هندیجان و شناخت کاربري هاي مختلف شهري، اعم از مسکونی، تجاري، بهداشتی و درمانی، فضاي سبز و مانند آنها و مقایسه این کاربریها با سرانه استادندارد، میزان کمبود هر یک از کاربري ها مشخص شود. مطالعه حاضر با روش شناسی توصیفی- تحلیلی و پیمایشی به انجام رسیده است. نتیجه تحلیل کاربري ها در شهر هندیجان نشان می دهد که گسترش کالبدي شهر و افزایش جمعیت آن، باعث عدم تعادل در پراکنش کاربري ها گردیده است و سرانه بسیاري از کاربري هاي موجود با ضوابط علمی و استانداردهاي شهرسازي مطابقت ندارد.
.1 مقدمه
شهرنشین شدن جمعیت، افزایش جمعیت شهرها و به تبع آن توسعه شهرهاي کوچک و بزرگ، ویژگی عصر حاضر است و توسعه پایدار این شهرها در گرو داشتن برنامه ریزي و مدیریت شهري کارآمد آن می باشد. از نظر پیترهال برنامه ریزي به عنوان یک فعالیت عمومی عبارت است از ایجاد سلسله اي منظم از اقداماتی که منجر به حصول هدف یا اهداف خاص می شود
برنامه ریزي کاربري زمین شهري در عمل به عنوان هسته اصلی برنامه ریزي فرآیندي است که در آن نحوه استفاده از زمین و الگوي پراکنش مکانی-فضایی کاربري هاي شهري به منظور رفاه زندگی اجتماعی شهروندان مشخص می شود. مسلما از آنجا که فعالیت شهر انعکاسی از مجموعه عوامل اجتماعی، اقتصادي یک جامعه به هم پیوسته در یک قلمرو جغرافیایی است، لزوما تغییرات ظاهري بافت شهري و رشد آن در تبعیت از مجموعه عوامل؛ بخصوص مکانیزم هاي تصمیم گیري، سیاست شهري، رفاه اجتماعی و بهبود زندگی انسان، شکل خواهد گرفت و شکل گیري هاي جدید در راستاي عوامل فوق تحقق خواهد یافت.
در این میان چگونگی کاربري اراضی در پیوستگی با روند تاریخ تحول شهر و تغییرات فضاي ساخته شده با کالبد شهر، از عواملی هستند که شهر منظر و سیماي خود را در طی زمان در ارتباط با آنها به دست می آورد. در عین حال از مهم ترین مسائل زندگی امروزي، نحوه استفاده از زمین شهري است و نظارت بر چگونگی تفکیک اراضی، موثرترین عامل در اجراي منطقه بندي شهرها به مناطق مسکونی، صنعتی، تجاري، اداري و ضوابط مربوط به استفاده از اراضی می باشد.
ارزیابی چگونگی تقسیم کار و کاربري اراضی شاید منعکس کننده تصویري گویا از منظر و سیماي شهري و همچنین چگونگی تخصیص فضاي شهري به کاربري هاي مختلف شهر در طی زمان و در جهت رسیدن به اهداف توسعه شهري می باشد. در عین حال ارزشیابی در برنامه ریزي به طور ویژه به فرآیند واکاوي شماري از طرح ها یا پروژه ها با هدف تعیین سود و زیان هاي مقایسه اي هر کدام و قرار دادن یافته هاي چنین واکاوي هایی در چارچوبی منطقی گفته می شود
فرآیند ارزیابی باید به صورت آشکار و آگاهانه انجام گیرد تا برخورد گروه هاي مختلف با مسائل به طور روشن نشان داده شود و براي طراحان و برنامه ریزان شهري و گروه هاي ذي نفع به خوبی قابل تفهیم باشد؛ زیرا فرآیند ارزیابی، ماهیت رفت و برگشتی فرآیند طراحی شهري را نشان می دهد. به این مفهوم که نتیجه ارزیابی مستلزم برگشت به مراحل قبلی است، به طوري که آمار و اطلاعات و ضوابط به دست آمده مورد بررسی مجدد قرار گرفته و در صورت لزوم در تعریف نیازها و راه حل ها تجدید نظر به عمل خواهد آمد.
1,1. اهمیت و ضرورت تحقیق
برنامه ریزي کاربري اراضی شهري، ساماندهی مکانی فضایی فعالیت هاي شهري بر اساس خواست ها و نیازهاي جامعه شهري است]۴. [ امروزه شهرهاي ایران با مشکلات زیادي مانند گسترش فضایی زیاد و افزایش بی رویه جمعیت، نابودي زمین هاي کشاورزي، کمبود خدمات زیربنایی و آلودگی هاي زیست محیطی دست به گریبان بوده که همگی با زمین و کاربري هاي مختلف آن ارتباط دارد
به طور کلی تجارب جهانی نشان می دهد که چگونگی موفقیت در عرصه برنامه ریزي کاربري زمین شهري به همکاري و هماهنگی دو دسته عوامل بستگی دارند که عبارتند از: الف - وجود قوانین و سیاست هاي کلان مناسب در زمینه نحوه استفاده از زمین. ب - استفاده از روش هاي کارآمد در تهیه و اجراي طرح هاي شهري و برنامه کاربري زمین]۶.[ بنابراین به منظور برنامه ریزي کاربري اراضی شهري و ارزیابی چگونگی آن در شهرها، تناسب قوانین و مقررات از یک سو و بهره گیري از متدهاي کارآمد از سوي دیگر، نقطه عطف مهمی در برنامه ریزي و ارزیابی کاربري اراضی شهري محسوب می گردد.
.2,1 فرضیه تحقیق
به نظر می رسد سرانه برخی از کاربري هاي موجود متناسب با نیازهاي اساسی جمعیت شهر هندیجان و نیز استانداردهاي شهرسازي نمی باشد.
.3,1 اهداف تحقیق
- شناخت وضع موجود کاربري ها در سطح شهر، نحوة توزیع و استقرار کاربري ها نسبت به هم
- بررسی سرانه و تراکم و ارزیابی کمی و شناخت میزان کمبود هر یک از آنها.
- ارائه پیشنهادات و راه حل هایی در ارتباط با چگونگی برنامه ریزي کاربري اراضی شهري در هندیجان از جمله اهداف این تحقیق می باشند.
.2 مروري بر ادبیات تحقیق
شهر: شهر همچون موجود زنده است که همه عناصر آن در رابطه متقابل بوده، اجزاي آن پیکرة اجتماعی و زنده آن را تشکیل می دهند. در اینجا سیستم هم مانند موجور زنده اي عمل می کند که اگر اختلالی وارد آن شود، به صورت خودکار عمل کرده، نظم جدید برقرار می کند. برنامه ریزي شهري: برنامه ریزي شهري، هنري شکل دهی و هدایت توسعه فیزیکی شهر و محیط آن براي تامین نیازهاي اجتماعی-اقتصادي، گذاران اوقات فراغت و تهیه شراطی سالم براي زندگی فقیر و غنی در شهرهاست.
کاربري زمین: کاربري اراضی شهري و چگونگی توزیع فضایی- مکانی آن، یکی از مهمترین کارکردها به منظور استفادة بهینه از فضاي شهري است.
پژوهش هاي مربوط به ساخت شهرها در دهه هاي پیش نشان می دهد که بدون برنامه ریزي کاربري زمین، نمی توان به الگوي بهینه زندگی در شهرها دست یافت. به دنبال بروز مسائل و مشکلات شهري در دهه هاي پیش، مطالعات کاربري اراضی که از جنبه هاي اصلی ساخت شهر است، از جایگاه ویژه اي در نظام برنامه ریزي شهري برخوردار شده استبه ویژه در شهرهایی که نظام کاربري ها از ترکیب و تنوع چشمگیري برخوردارند. در بسیاري از شهرهاي کشورهاي رو به پیشرفت و در مراکز قدیمی شهرهاي کشورهاي پیشرفته، برخلاف شهرهاي آمریکایی که کاربري ها به صورت مشخص جداسازي شده اند، ترکیب و تنوع قابل توجهی از کاربري ها وجود دارد
زمین موضوعی مشترك و منبعی محدود به شمار می رود که ما باید براي تامین نیازهایی چون مسکن، اشتغال، مغازه ها، غذا، حمل و نقل، سوخت، مصالح و تفریح به نحوي از آن استفاده کنیم تا دچار کمبود نگردیم. مفهوم کاربري اراضی به معناي به کارگیري زمین براي اهداف مخصوص توسط انسان است. کاربري زمین در واقع نحوه بهره برداري صحیح انسان از طبیعت است و این واژه، استفاده از امکانات و توانایی زمین را نشان می دهد]٧.[ برنامه ریزي کاربري اراضی شهري هسته اصلی برنامه ریزي شهري محسوب می گردد و انواع مختلف استفاده از زمین را طبقه بندي و مکانیابی می کند.
از نظر بیروهیگینز، برنامه ریزي کاربري زمین مشخص می سازد که روي قطعه زمین چه فعالیتی باید انجام گیرد، چگونه باید عمل شود و اجرا و اداره پروژه مورد نظر چه هزینه اي را در بر خواهد داشت - بحرینی، - 3 :1392در مورد ارزیابی چگونگی استفاده بهینه از اراضی، دیدگاه هاي متعددي مطرح اند که از آن جمله؛ ارزیابی اقتصادي، اجتماعی، سیاسی، زیست محیطی و کالبدي هستند. امروزه به دلیل بحث هاي توسعه پایدار و پایدار شهري، موضوع هاي زیست محیطی و ارزیابی محیطی اهمیت بسیاري دارند.
ارزیابی زیست محیطی به سبب آثار گسترده اي که پروژه هاي طراحی شهري بر محیط زیست دارند و بیشتر جنبه قانونی و الزامی پیدا می کند بیشتر مورد توجه است
ارزیابی اقتصادي براي سنجش احتمال سود و زیان اقتصادي طرح ها با توجه به تخصیص درآمدهاي عمومی از نظر هزینه-فایده، مورد توجه برنامه ریزان قرار دارد. تحلیل اقتصادي با ارزیابی اجتماعی جرح و تعدیل شده و براي درجه بندي طرح ها بر حسب میزان مطلوبیت مورد استفاده قرار می گیرد
براي ارزیابی ویژگی هاي کالبدي شهر با استفاده از ارزیابی کاربري هاي شهري، از دو روش ارزیابی کمی و ارزیابی کیفی استفاده می شود. در ارزیابی کمی بیشتر سرانه ها و استانداردهاي تخصیص بهینه فضاي شهري به کاربري هاي مختلف مد نظر قرار می گیرند. نسبت این کاربري ها بسته به شرایط محیطی و کارکردهاي انسانی و منطقه اي در کشورها و شهرهاي مختلف، گوناگون است.
در ارزیابی کیفی، مولفه هایی چون سودمندي اجتماعی، موازنه برنامه ریزي، وابستگی، سازگاري، مطلوبیت، ظرفیت، اهداف -اقدامات و ... مد نظر قرار می گیرند. در شیوه ارزیابی از روش معیارها و ماتریس هاي استقرار بهینه ي کاربري ها پس از جمع آوري اطلاعات وضع موجود کاربري هاي زمین شهري، با استفاده از ماتریس هایی که به چگونگی استقرار کاربري ها در کنار یکدیگر در سطح شهر می پردازد، جداول ویژه اي تهیه و چگونگی جانمایی بهینه کاربري ها با توجه به وابستگی، سازگاري، ظرفیت و مطلوبیت انواع کاربري ها در سطح شهر مد نظر قرار می گیرد
.1,2 پیشینه تحقیق
سابقه مطالعات کاربري زمین در سطح جهان چندان طولانی نیست؛ چنانکه براي اولین بار در سال 1826 میلادي فن تونن با انتشار اثر دولت منزوي در ارتباط با کشاورزي و اقتصاد ملی بر الگوهاي کاربري زمین با توجه به قیمت تولیدات کشاورزي تأکید نمود]١٠.[ در نظریه فن تونن، مکانیابی شهرها و الگوي کاربري زمین هاي شهري در رابطه با کاهش هزینه هاي تولید کالا - فاصله محل تولید از بازار - مورد توجه قرار میگیرد.
