بخشی از مقاله
چکیده
ارزیابی کاربری اراضی شهری و چگونگی توزیع فضایی- مکانی به عنوان هسته اصلی برنامه ریزی شهری، نقشی مهم در ساماندهی فضایی- مکانی شهرها ایفا می کند. روستا- شهر قلعه خواجه با ادغام روستاهای خانجان، چاه ریته، چگارمان و قلعه خواجه به عنوان نقطه شهری شناخته شد. به لحاظ ساماندهی مکانی- فضایی کاربری اراضی شهر، نابسامان می باشد. ضعف مدیریت، روستایی بودن بافت، پراکنده بودن و جدا بودن روستا های تشکیل دهنده آن از یکدیگر از دلایل این نابسامانی می باشد. با توجه به اهمیت موضوع، بررسی و تحلیل کاربری اراضی شهر قلعه خواجه با دیدگاه کمی و کیفی پرداخته شده است.
روش تحقیق، توصیفی - موردی و تحلیل است . کارابری اراضی شهر به صورت کمی و کیفی ، با لحاظ کردن شرایط اجتماعی، اقتصادی و کالبدی شهر و با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی ، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصله از پژوهش نشان می دهد که عدم تعادل در کاربری اراضی در توسعه این روستا شهر شکل گرفته است. تعادل بخشی به این شرایط نیازمند تمهیدات اساسی و همه جنبه می باشد.
ارزیابی کمی کاربری اراضی شهر با توجه به سرانه ها و معیار ها و همچنین ارزیابی کیفی ان با توجه به ماتریس سازگاری ، ظرفیت، مطلوبیت و وابستگی و تحلیل علمی آن در این پژوهش نشان آنست که بسیاری از کاربری های موجود ار نظر کمی با کمبود سطح و سرانه مواجه بوده و از نظرکیفی نیز مطابق با استاندارد ها و ضوابط علمی جانمایی نشده اند و تنوانسته اند پوشش عملکردی مطلوبی را در سطح شهر قلعه خواجه داشته باشند.
1. مقدمه
کاربری زمین شهری جزو مفاهیم پایه و اصلی دانش شهرسازی و درواقع شالوده ی شکلگیری آن است و به اندازه ای اهمیت دارد که برخی از برنامه ریزان شهری در کشورهای پیشرفته آن را مساوی با برنامه ریزی شهری می دانند. جهت ارتقاء کیفی شهرنشینی، ساماندهی کاربری اراضی شهرها از اهمیت بالایی برخوردار است
برنامه ریزی کاربری اراضی شهری در واقع مجموعه فعالیت هایی است که محیط انسانی را مطابق خواسته ها و نیازهای جامعه شهری سامان می بخشد. این مقوله هسته اصلی برنامه ریزی شهری را تشکیل می دهد.
چاپین، از صاحب نظران کاربری زمین ،3 تعریف از کاربری زمین شهری ارائه داده است
-1کاربری زمین به معنای پراکندگی فضایی کارکردهای شهری مانند مسکونی ،تجاری ،خرده فروشی ،تفریحی و.....
-2کاربری زمین به معنای چارچوبه ای دو بخشی برای نمایش نواحی شهری.این دو بخش عبارتند از:
- الگوی فعالیت مردم در محیط شهری به موسسات و فضاهای مورد نیاز آنان - فعالیتهای در آمدزا،خرید و اوقات فراغت - .
- تسهیلات و تجهیزات فیزیکی که برای استقرار فعالیتهای یاد شده در زمین های شهری ساخته می شوند.
-3 کاربری زمین به معنای تنظیم روابط ساختاری-کارکردی چارچوبه ای دو بخشی با سیستم های ارزشی حاکم بر الگوهای فضایی-کارکردی و فعالیتهای مردم.
تحلیل سطوح کمی وکیفی کاربری های شهری به منظور استقرار و توزیع بهینه کاربری ها، براساس نیازهای ساکنین شهر و دستیابی به راه حل های منطقی جهت رفع مشکلات موجود، گامی مؤثر برای مدیران، برنامه ریزان و مسئولین شهری می باشد. هر چند این شهر ها کوچک باشند نیز این موضوع اهمیت دارد. شهرهای کوچک هر اندازه کوچک باشند؛ از آنجا که شهر هستند، گرفتار یهای فراوانی برای اداره ی آنها وجود دارد. شهر- هرچند کوچک و کم جمعیت هم باشد- پدید های پیچیده است و اگر ابزار و امکانات کافی برای اداره ی آن فراهم نشود، اداره ی آن به مراتب از شهرهای بزرگ که مملو از امکانات، سرمایه و نیروی انسانی متخصص هستند؛ دشوارتر خواهد بود.
این پژوهش سعی در بررسی کمی و کیفی کاربری های اراضی روستا- شهر قلعه خواجه را دارد. براساس استانداردها و ضوابط موجود در شهرهای ایران، جهت برنامه ریزی کمی و کیفی کاربری های شهر و در جستجوی بررسی وضعیت کمی و کیفی کاربری اراضی شهر قلعه خواجه این پژوهش بر دو فرض - کاربری اراضی شهر قلعه خواجه ار نظر سطح و سرانه با کمبود مواجه است. و از نظر استاندارد های کیفی و پوشش عملکردی کاربری اراضی شهر قلعه خواجه وضعیت مطلوبی ندارد ، استوار است.
2. پیشینه و مبانی نظری
-1-2 پیشینه مطالعات کاربری اراضی شهری در ایران و جهان:
سابقه ی مطالعات کاربری زمین در سطح جهان چندان طولانی نیست،چنانچه برای اولین بار در سال 1826 میلادی "فون تونن" با انتشار اثر "دولت منزوی در ارتباط با کشاورزی و اقتصاد ملی" بر الگوهای کاربری زمین با توجه به قیمت تولیدات کشاورزی تاکید نمود،اما پس از او بود که به مطالعات کاربری زمین شهری نیز آغاز شد.
سالها پس از فون تونن تلاش های پراکنده ای در ارتباط با مطالعات کاربری زمین شهری توسط اشخاصی چون،رابرت پارک، ابنزرهاوارد، کامیلوزتیه،واگنر و غیره صورت گرفت،ولی از اوایل قرن بیستم به بعد در کشور آمریکا نخستین کوشش جامع در تبین تئوری کاربری زمین توسط افرادی چون؛هومرهویت،ارنست برگس،رودریک مکنزی،چنسی هریس،ادوارد اولمن،فایری و غیره انجام شد با نگاهی به روند تکامل تدریجی نظریات این افراد مشخص می شود که هر یک در تکامل مسیر مطالعات کاربری زمین نقش مهمی داشته اند.
اگر با کمی تامل و تعمق به گذشته سکونتگاهی ایران زمین بنگریم،متوجه خواهیم شد که سکونتگاههای اولیه از همان ابتدا دارای نظام و برنامه ریزی خاص بوده اند.سکونتگاه های ادوار مختلف بیانگر آن است که استفاده از زمین ها با اهداف خاصی صورت می پذیرفته است؛دلیل آن یا شرایط طبقاتی و اجتماعی بوده یا تفکر خاصی که به نحوی به دنبال توزیع کاربری های مختلف بوده است.
متاسفانه ما امروزه کمتر با منابع مدون از زمان های گذشته در این زمینه مواجه ایم و شاید بهترین سند و مدرک همان بقایای شهرها و سکونتگاههای به تاریخ پیوسته است که خود حاکی از یک مدیریت اندیشمندانه بر آنها بوده است؛حال نکته اینجاست که این مدیریت اگر هم بوده با نام کاربری اراضی مطرح نبوده است. اینک اگر قرار باشد سابقه ی کاربری اراضی شهری با همین عنوان و بر مبنای اصول علمی بررسی کنیم،باید گفت که قدمت این مطالعات در ایران بسیار کم و عمدتا مربوط به زمان تهیه اولین طرح های جامع شهری می شود
به عبارت دیگر کاربری زمین در شهرهای ایران عمدتا در بطن طرح های جامع شهری بوده و کمتر به مجزا به آن پرداخته شده است.الگوی طرح های جامع و تفصیلی در ایران نیز در اصل خود اقتباسی است از الگوی طرح های شهری که پس از جنگ جهانی در اروپا و ایالات متحده آمریکا باب گردید. اولین طرح های جامع پس از آن شروع شده است و محصول نهایی طرح ما نیز عبارت بوده است از طرح کاربری زمین در چاچوب منطقه بندی تنظیم و در قالب مرحله بندی نهایتا به عنوان سند قانونی توسعه ی شهری تصویب و برای اجرا به شهرداری ها ابلاغ می گردد.
جدول شماره : 1 بخشی از پژوهش های انجام شده مرتبط با موضوع - پیشینه -
-2-2دیدگاههای نظری کاربری اراضی و نحوه ی ارزیابی آن
جهت تعادل بخشی به کاربری ها و ساخت و ساز و عمران شهری ضرورت برنام هریزی و متعادل سازی کاربری های آموزشی، فضای سبز و بهداشتی متناسب با تراکم ها می بایست بیشتر مورد توجه قرار گیرد .
در خصوص چگونگی کاربری شهری دیدگاههای متفاوتی مطرح است،لیکن در یک جمع بندی کلی می توان انها را در قالب پنچ دیدگاه عمده مطرح کرد که عبارتند از:
الف- نظریه نقش اجتماعی زمین
ب- نظریه نقش اقتصادی زمین
ج- نظریه ی ساماندهی زمین
د- نظریه ی توسعه ی پایدار شهری و زمین
ه- نظریه ی مدرنیسم و زمین
- در نظریه ی نقش اجتماعی زمین ،محدود کردن مالکیت خصوصی و بهره برداری از اراضی در راستای منافع عمومی مردم در شهرها بیشتر مد نظر می باشد." هنری جورج" و "اتوواگنر" به این دیدگاه اعتقاد دارند.واگنر معتقد است که اراضی شهر ها باید به مالکیت عمومی در آید،تا قیمت اراضی شهری قابل کنترل باشد و به سود جویی مالکان نیانجامد.
-معتقدان به نظریه ی نقش اقتصادی زمین ،آن را عامل اساسی تغییر فضاهای شهری دانسته و ابراز می دارند که چون زمین و مسکن از منابع کمیاب هستند،ضروری است در بهره برداری از آنها حداکثر کارایی در نظر گرفته شود و ضوابط و مقررات خاصی در نحوه ی استفاده مطلوب از زمین تدوین گردد.زیرا زمین از کارکردهای مختلف مصرفی و مبادلاتی و اقتصادی و فناپذیری برخوردار بوده و دارای مطلوبیت ویژه ای است." دیویدهاروی" از طرفداران این نظریه است.
- در نظریه ساماندهی زمین،ضوابط و مقررات چگونگی تقسیم اراضی شهری و نحوه ی استفاده از آن به موضوعاتی مثل مالکیت زمین از نظر وظایف بخش عمومی در برابر خطرات و سوانح طبیعی و صنعتی برمی گردد."ابرکرومبی" و "لردریت" عمدتا به این دیدگاه معتقدند.
- در نظریه توسعه پایدار شهری و کاربری زمین،بر نگهداری منافع ارضی بر حال و آینده از طریق استفاده از بهینه از زمین تاکید می گردد و موضوعاتی چون جلوگیری از آلودگی محیط شهری و ناحیه ای،کاهش ظرفیت های تولید محیط طبیعی،عدم حمایت از توسعه های زیا ن آور و حمایت از بازیافت ها را مطرح می کند.
- بالاخره نظریه ی مدرنیسم و کاربری اراضی،به منطقه بندی شهری بر اساس عملکردهای خاص بدون توجه به موقعیت، مکان،فرهنگ و سنت در تراکم های عمودی وافزایش فضای سبز براساس سلسه مراتب شهری اشاره می کند.
-2-3دیدگاه های ارزیابی بهینه کاربری اراضی شهری
در خصوص ارزیابی چگونگی استفاده بهینه از اراضی نیز دیدگاه های متعددی مطرح اند که از آن جمله اند ارزیابی های اقتصادی، اجتماعی،فرهنگی،سیاسی،زیست محیطی و غیره که مهمترین آنها در ارتباط با برنامه ریزی و طراحی فضاهای شهری،ارزیابی های زیست محیطی و اقتصادی مطرح می باشند.
-ارزیابی زیست محیطی،به خاطر آثار گسترده ای که پروژه های طراحی شهری بر محیط زیست دارند و عمدتا جنبه ی قانونی و الزامی پیدا کرده است،بیشتر مورد توجه می باشد
این نوع ارزیابی برای ارتقای کیفیت برنامه های زیست محیطی و اتخاذ سیاستی مناسب درباره ی تخصیص معقولانه منابع ارضی برای مصارف مختلف به کار می رود.گرچه تاکنون درباره ی ارزیابی زیست محیطی در پروژه های شهری-ناحیه ای و ملی تقریبا کار اندکی صورت گرفته لیکن به لحاظ اصول علمی و زیست محیطی بسیار مفید است. در عین حال در این روش، ارزیابی باید قادر به پیش بینی نمایش آثار اکولوژیکی ناشی از استقرار کاربری ها بر محیط شهر و ناحیه باشد.
-ارزیابی اقتصادی , جهت سنجش احتمال سود و زیان اقتصادی طرح ها با توجه به اختصاص درآمد عمومی به آنها از نظر تحلیل هزینه-فایده مورد توجه برنامه ریزان می گیرد.در این ارزیابی،ابتدا بررسی سود- هزینه در نظر گرفته می شود
